Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

1.4.
 
Sinxron generatorlarni qoʻzg’atish tizimlari 
 
Sinxron 
generatorlarning 
rotor 
chulg’amlari 
qoʻzg’atgichlar 
deb 
yuritiladigan 
oʻzgarmas 
tokning 
maxsus 
manbaidan 
ta’minlanadi. 
Qoʻzg’atgichlarning  quvvati  generator  quvvatining  0,3—1%  ni  tashkil  qiladi, 
nominal kuchlanish esa 100 V dan to 600-650 V ga cha boʻladi. Generator qancha 
kuchli boʻlsa, qoʻzg’atgichning nominal kuchlanishi ham shuncha katta boʻladi. 
Qoʻzg’atgich, 
yordamchi 
va 
boshqaruvchi  qurilmalarni  birgalikda 
qoʻzg’atish tizimi deb atash qabul qilingan. 
Qoʻzg’atgichni generator rotorining chulg’ami bilan elektrik ulash koʻpincha 
kontakt,  halqa  va  choʻtkalar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Choʻtkasiz  qoʻzg’atish 
tizimlari ham yaratilgan va ulardan foydalanilmoqda. 
Qoʻzg’atish tizimlari ishonchli va tejamli boʻlishi; qoʻzg’atish tokini kerakli 
oʻzgartirish imkoniyatini berishi;  yetarli darajada tez ta’sir etuvchi boʻlishi kerak, 
shuningdek tarmoqda avariya paydo boʻlganda eng yuqori qoʻzg’atishni ta’minlash 
kerak. 
Qoʻzg’atish  tokini  rostlash  yoʻli  bilan  sinxron  generatorning  kuchlanishi  va 
uning  tarmoqqa  beradigan  reaktiv  quvvati  oʻzgartiriladi.  Generator  qoʻzg’atishini 
rostlash  generatorlarning  parallel  ishlashi  turg’unligini  oshirishga  imkoniyat 

---

 
20 
beradi. 
Masalan,  qisqa  tutashuv  paytida  hosil  boʻladigan  kuchlanishning  keskin 
kamayishida 
generatorning 
uyg’otilishini 
jadallashtirish  (tez  orttirish)  qoʻllaniladi,  bu  oʻz 
navbatida  generatorlarning  elektr  tebranishini 
toʻxtatishga  yordam  beradi  va  parallel  ishlash 
turg’unligini  saqlash  imkoniyatini  beradi.  Bundan 
tashqari,  rostlash  va  qoʻzg’atishni  jadallashtirish 
tez  amalga  oshirilishi  releli  himoya  ishining 
ishonchliligini  orttiradi  va  elektr  stansiyalarning  oʻz  ehtiyoji  uchun  ishlaydigan 
dvigatellarning oʻz-oʻzidan ishga tushish sharoitini yengillashtiradi. 
Qoʻzg’atish  tizimining  eng  muhim  harakteristikalari  quyidagilar  boʻladi: 
jadallashtirish: 
V
=0,632(
U
f,pot
-U
f,nom
)/
U
t,nom
t
1
 
(1.6-rasmga) 
boʻlganda 
rotor 
chulg’amidagi  kuchlanishning  oʻsish  tezligini  aniqlovchi  tez  ishlashi  hamda 
maksimal  qoʻzg’atish  kuchlanishi  kattaligining  nominal  qoʻzg’atish  kuchlanishiga 
nisbati - 
U
f,pot
/U
f,nom 
= k
j
 jadallilik karraligi. 
Turbogeneratorlar  uchun  standartga  muvofiq 
k
j
 
>  2,  qoʻzg’atishning  oʻsish 
tezligi esa sekundiga 2 1/s dan kam boʻlmasligi kerak. Jadallik karraligi kollektorli 
qoʻzg’atgich  generatorning  vali  bilan  tutashtirilganda  gidrogeneratorlar  uchun  1,8 
dan  va  boshqa  qoʻzg’atish  tizimlari  uchun  2  dan  kam  boʻlmasligi  kerak. 
Qoʻzg’atish  kuchlanishining  oʻsish  tezligi  4  MVA  quvvatli  gidrogeneratorlar 
uchun sekundiga 1,3 1/s dan, katta  quvvatdagi  gidrogeneratorlar uchun sekundiga 
1,5 1/s dan kichik boʻlmasligi kerak.  
Uzoq 
masofaga 
elektr 
uzatish 
liniyasiga 
ulangan 
kuchli 
gidrogeneratorlarniig  qoʻzg’atish  tizimiga  ancha  yuqori  talab  qoʻyiladi  (k<3...4, 
qoʻzg’atishning oʻsish tezligi sekundiga 10
U
f,nom
 
gacha). 
Rotorning  chulg’ami  va  bilvosita  sovitiluvchi  generatorlarning  qoʻzg’atish 
tizimi  nominal  tokka  nisbatan  2  marta  katta  tokka  50  sekund  davomida  chidashi 
kerak.  Bu  vaqt  rotorning  chulg’ami  bevosita  sovitiluvchi  generatorlar  uchun  20 
sekundgacha kamayadi. 
1.6 - rasm. Jadallashdagi qo`zg‘atish 
kuchlanishining o‘zgarishi 
 

---

 
21 
Generatorlarning qoʻzg’atish tizimini ikkita guruhga: