Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

E
1
 va 
E
2
) orasidagi fazalar siljishini shartli 
ravishda ulanishlar guruhi bilan ifodalash qabul qilingan. 
Uch  fazali  transformatorlarning  chulg’amlarini  turlicha  ulash  yoʻli  bilan 
ulanishlarning oʻn ikkita turli guruhini olish mumkin, bunda chulg’amlarni yulduz-
yulduz sxemasida ulashda istalgan 2, 4, 6, 8, 10, 0 juft guruhni, yulduz-uchburchak 
yoki  uchburchak-yulduz  sxemasida  ulashda  istalgan  1,  3,  5,  7,  9,  11  tok  guruhni 
hosil qilinadi. 
Chulg’amning  ulanish  sxemasi  belgisining  oʻng  tomoniga  uning  ulanish 
guruhi yoziladi.  
Chulg’amlarning  nol  nuqtasini  chiqarib,  yulduz  sxemasida  ulash  chulg’am 
neytrali  yerga  tutashtirilishi  zarur  boʻlgan  holda 
qoʻllaniladi.  YuK  chulg’ami  330  kV  va  undan 
yuqori  kuchlanishli  transformatorlar  va  hamma 
avtotransformatorlarda 
YuK 
chulg’amlari 
neytralini  yerga  samarali tutashtirnsh shart. 110, 
150  va  220  kV  li  tizimlar  ham  neytrali  yerga 
samarali  tutashtirilgan  holda  ishlaydi,  biroq  bir 
fazali  qisqa  tutashuv  tokini  kamaytirish  uchun 
transformatorlar  neytralining  bir  qismi  yerga 
ulanmaydi.  Chunki,  chiqarilgan  nol  simlar 
izolyatsiyasi,  odatda,  toʻla  kuchlanishga  hisoblanmaydi,  shuning  uchun  neytrali 
yerga  ulanmagan  ish  rejimida  hosil  boʻlishi  ehtimoli  bor  oʻtakuchlanishlarni 
transformatorning  nol  nuqtasiga  ventilli  razryadniklarni  biriktirish  yoʻli  bilan 
kamaytirish  mumkin  (2.3-rasm).  Shuningdek,  toʻrt  simli  380/220  va  220/127  V 
tarmoqlarni  ta’minlovchi  transformatorlarning  ikkilamchi  chulg’amidagi  neytral 
ham  yerga  tutashtiriladi.  10-35  kV  li  kuchlanishdagi  chulg’amlar  neytrali  yerga 
ulanmaydi  yoki  sig’im  toklarini  kompensatsiya  qilish  uchun  yoy  soʻndiruvchi 
g’altak orqali yerga ulanadi. 
Kuch 
transformatorlari 
va 
avtotransformatorlarning 
asosiy 
texnik 
2.3-rasm.  Transformator  chulg‘am-
lari: a-konsentrik; b-almashlanadigan. 

---

 
38 
ma’lumotlari,  ularning  ulanish  guruhlari  sxemalari  amaldagi  standartlar  bilan 
belgilangan. 
Yuqori  kuchlanishli  quvvatli  transformator  murakkab  qurilma  boʻlib,  koʻp 
sonli  konstruktiv  elementlardan  tashkil  topadi,  ulardan  asosiylari  quyidagilar: 
magnit  tizimi  (magnit  oʻtkazgich),  chulg’amlar,  izolyatsiya,  chiqqichlar,  bak, 
sovitish  qurilmasi,  kuchlanishni  rostlash  mexanizmi,  himoyalash  va  oʻlchash 
qurilmalari hamda aravachalar. 
Magnit  oʻtkazgich  transformatorning  konstruktiv  va  mexanik  asosi 
hisoblanadi.  Magnit  oʻtkazgich  bir-biridan  izolyatsiyalangan  elektrotexnik 
poʻlatdan  tayyorlangan  alohida-alohida  listlardan  yig’iladi.  Transformatorning 
poʻlat  listlari  bir-biridan  puxta  izolyatsiyalangan  boʻlishi  kerak.  Hozir  0,01  mm 
qalinlikda  lak  surkab  listlarni  izolyatsiyalash  keng  qoʻllanilmoqda.  Lak  pardasi 
listlar  orasida  yetarli  darajada  ishonchli  izolyatsiya  hosil  qiladi,  magnit 
oʻtkazgichning yaxshi sovishini ta’minlaydi qizishga chidamliligi yuqori va yig’ish 
paytida buzilmaydi.  
Magnit  oʻtkazgich  va  uning  konstruktiv  detallari  transformator  asosini 
tashkil  etadi.  Asosga  chulg’am  oʻrnatiladi  va  chulg’am  bilan  kirish  simlari 
oʻtkazgichlar  yordamida  ulanib,  asosga  mahkamlanadi  va  bu  bilan 
transformatorning aktiv qismi hosil qilinadi. 
Transformatorlarning  chulg’amlari  konsentrik  yoki  navbatma-navbat 
keluvchi  boʻlishi  mumkin.  Birinchi  holda  PK  va  YuK  chulg’amlari  silindrlar 
koʻrinishida  tayyorlanib,  sterjenda  bir-biriga  nisbatan  konsentrik  joylashtiriladi 
(2.3-rasm, a). Koʻpchilik kuch transformatorlarida chulg’amni shunday tayyorlash 
qabul  qilingan.  Ikkinchi  holda  YuK  va  PK  chulg’amlari  bir  xil  diametrli  qisqa 
silindrlar  koʻrinishida  tayyorlanib,  sterjenda  biri  ustiga  ikkinchisi  joylashtiriladi 
(2.3-rasm,  b).  Bunday  chulg’amda  kavsharlash  ishlari  nihoyatda  koʻp,  ixcham 
emas  va  maxsus  elektr  pechi  transformatorlari  yoki  quruq  transformatorlar  uchun 
qoʻllaniladi, chunki chulg’amlarning sovish sharoitini yaxshilaydi. 
Transformatorlarning 
chulg’amlari 
yetarli 
elektrik 
va 
mexanik 
mustahkamlikka  ega  boʻlishi  kerak.  Chulg’amlar  va  ulardan  chiqqan  simlar 

---

 
39 
izolyatsiyasi  kommutatsiya  va  atmosfera  oʻtakuchlanishlariga  buzilmasdan 
chidashi  kerak.  Chulg’amlar  qisqa  tutashuv  toklari  oʻtishida  hosil  boʻlgan 
elektrodinamik kuchlarga chidashi kerak. Izolyatsiya yoʻl qoʻyilganidan ortiq qizib 
ketmasligi uchun chulg’amlarni ishonchli sovitish tizimi koʻzda tutilishi lozim. 
Chulg’am  oʻtkazgichlari  mis  yoki  alyuminiydan  qilinadi.  Ma’lumki,  mis 
kichik elektr qarshilikka ega, kavsharlash onson, mexanik jihatdan mustahkam, bu 
esa transformator chulg’amlarini tayyorlashda misni keng qoʻllashga imkon beradi. 
Alyuminiy  arzon,  zichligi  kichik,  ammo  solishtirma  qarshiligi  katta,  chulg’amni 
tayyorlashda yangi texnologiya talab etadi.  
Hozirgi  transformatorlarda  chulg’am  uchun  parallel  bog’lam  tarzidagi 
alohida oʻtkazgichlar oʻz holatini davriy oʻzgartirib turadigan transpozitsiyalangan 
sim  qoʻllaniladi.  Bu  elementar  oʻtkazgichlar  qarshiligining  bir  xil  boʻlishini 
ta’minlaydi,  mexanik  mustahkamligini  orttiradi,  izolyatsiya  qalinligini  va  magnit 
oʻtkazgich oʻlchamlarini kichraytiradi. 
Transformatorning  izolyatsiyasi  uning  eng  muhim  qismidir,  chunki 
transformatorning ishonchli ishlashi asosan uning izolyatsiyasining ishonchliligiga 
bog’liq.  Izolyatsiyaning  konstruksiyasi  «Yuqori  kuchlanish  texnikasi»  kursida 
batafsil oʻtiladi. 
Moyli transformatorlarda asosiy qismi