Gidravlika va gidravlik tizimlari

Sellyuloza (kletchatka). Meva va sabzavotning aksariyati 1-2% sellyulozaga
ega. Kovoqcha, bodring, tarvuz, qovun tarkibida sellyuloza juda kam bo’lib 0,2-
0,5% ni tashkil etadi.
Inson organizmi sellyulozani hazm qilolmaydi. Lekin uning ozroq miqdori
foydali, chunki ichaklar peristaltikasini (ovqat qoldiqlarini tozalash jarayoni)
yaxshilaydi.
Sellyulozaning ortiqcha miqdori ovqatni dag’allashtiradi va natijada yomon
hazm qiyinlashadi.
Gemisellyulozalar. Gemisellyulozalar o’simlik hujayralari-ning qobig’i
tarkibiga kiradi. Ular yuqori molekulali poli-saxaridlardir va geksozanlar
(galaktan, mannan) va pentozanlar (araban, ksilan) dan tashkil topgan.
Gemitsellyulozlarning tarkibiy qismi gidrolizlanganda qandlar hosil qiladi. Araban
keng tarqalgan. Dukkaklilar urug’ida galaktan mavjud. Meva tarkibidagi
pentozanlar miqdori 0,5-1,0% oralig’ida bo’ladi.
Gemitsellyulozlarning ko’pchiligi suvda erimaydi.
Pektin moddalari. Pektin moddalari o’simlik to’qimalarining hujayra qobig’i
141
va o’rtanchi plastinkalar tarkibiga kiradi. Uning olma, o’rik, olxo’ri, klyukva
tarkibidagi miqdori taxminan 1% ni, behi, krijovnik, qora qorag’at tarkibida esa –
1,5% ni, sabzida – 2,5% ni tashkil etadi.
Pektin moddalari oshqozon–ichak kasalliklarini davolashda ijobiy rol
o’ynaydi. Ular meva konsistensiyasiga, konservalashda o’z strukturasini
saqlashiga, qandli meva qaynatma mahsulotlarining qotish darajasiga, meva
sharbatlarining shaffoflanishiga, pomidorni ishqalash jarayonida chiqitga chiqish
miqdoriga sezilarli ta‘sir ko’rsatadi. Suv ishtirokida isitish pektin parchalanishiga
olib keladi.
Azotli moddalar. Sabzavot va meva azot moddalarining katta qismini
oqsillar va ularga ergashuvchi aminokislotalar va amidlar tashkil etadi. Bundan
tashqari oqsil bo’lmagan azotli moddalar: nuklein kislotalari, ammiak tuzlari,
nitritlar, ayrim vitaminlar, glikozidlar ham mavjud.
Oqsillar. Oqsillar inson organizmi to’qimalarini qurish materiali hamda ovqat
energiyasi manbai sifatida xizmat qiladi. Oqsilning organizmda hazm bo’lishi xom
ashyoga pazandalik ishlovi berilgandan so’ng birmuncha oshadi. Uzoq vaqt
davomida isitish oqsillarning chuqur o’zgarishiga olib keladi.
Sabzavot va mevada oqsil miqdori nisbatan kam, ammo shunga qaramay
o’simlik mahsuloti ratsionning katta qismini tashkil etadi. Undan tashqari sabzavot
hayvon oqsili hazm bo’lish darajasini oshiradi. Mevalarning ko’pchiligi 1% dan
kamroq azotli moddalarga ega.
Ayrim sabzavot va kartoshka oqsili to’laqonli, jo’xori oqsili tarkibida esa lizin
yo’q, sabzi oqisilida esa triptofanning faqat izi bor.