|
2. Yagona qutbli politsentrik dunyo (l99l-200lyy). Amerika Qo’shma Shtatlari butunlay jahon hamjamiyatida hukmron kuchga aylanmoqdi. U Rossiyaga ham, butun Yevropaga ham o’z shartlarini belgilab qo’ydi. Qo’shma Shtatlar boshchiligidagi NATO o’zining sharq tomon kengayishini davom ettirdi, Chexiya va Slovakiya kabi sobiq sotsalistik mamlakatlarini egallab oldi. NATOning maqsadi kelajakdagi imperatorlik ambitsiyalarini bostirish uchun Rossiyaning qo’shni davlatlari hududida harbiy bazalarni joylashtirish edi. Boltiqbo’yi davlatlari ham darhol NATO blokiga qo’shilib, Rossiyaning sharqiy Yevropa mintaqasidagi ta’sirini jiddiy ravishda susaytirdi.
G’arbning mafkuraviy rahbariyati AQSh ham katta ahamiyatga ega edi. Xalqaro munosabatlarning yangi tizimi rahbarlarining nazariy konstruktsiyalarida xalqaro munosabatlarning barcha sub’ektlari tomonidan umuminsoniy qadriyatlarni tan olish asosida “kuchlar muvozanati” “manfaatlar muvozanati” bilan almashtirildi. Bipolyar tizim qulaganidan so’ng, bir qutbli dunyoning kuchi va uzoq umr ko’rishi haqida AQSh boshida turgani haqida ko’plab bashoratlar qilingan. Xalqaro ekspertlar ushbu tezisni asoslab berib, xususan, hukmron bo’lgan Amerika kuchini ta’kidladilar. U yaqin kelajakda na boshqa kuchlarni, hattoki gipotetik anti-amerika koalitsiyalarini ham muvozanatlashtira olmaydi, degan xulosani berdilar. Yetakchi aktorlarning xalqaro aloqalarda AQShning hal qiluvchi ishtirokini yaratgan xalqaro institutlar va rejimlarni saqlab qolishdan manfaatdor kuchlar mavjud.
3. AQShning bir qutbli dunyosini tugashi (200l-20l0yy). Ko’pgina mahalliy va xorijiy xalqaro ekspertlarning umumiy e’tirofiga ko’ra, aynan 200l yil ll sentyabrda AQShda yuz bergan teraktlar va keyinchalik AQSh va uning ittifoqchilarining Afg’oniston va Iroqdagi harbiy harakatlari jahon siyosati va Vestfaliya tizimining qulashiga va yangi dunyo tartibining konturlarini shakllantirilishiga kuchli katalizator bo’lib ta’sir ko’rsatdi.
Ularning o’rnini yangi sub’ektlar - institutlar, tashqi siyosiy yuritish modellari, o’zini o’zi aniqlash printsiplari, xalqaro siyosiy makon yoki uning alohida segmentlarini tuzish bilan almashtirish ancha uzoq vaqt talab qiladi. l990¬2000 yillarda yangi elementlarning bosqichma-bosqich shakllanishi ko’pincha qattiq turbulentlik bilan birga kechgan. Ushbu jarayon o’tish davrining keyingi bosqichining mazmunini tashkil etadi. U qator voqea va hodisalarni o’z ichiga oladi, ulardan eng muhimi quyidagilardir.
O’tish davrida Moskvaning G’arb mamlakatlari va uning Sharqiy Yevropadagi sobiq ittifoqchilari bilan munosabatlarida birinchidan keskin muammoli vaziyat yuzaga keldi. Ikkinchiddan bu sharqiy Yevropa davlatlarini NATO tarkibiga kiritish bo’yicha yo’nalish edi.
4. O’zgarish bosqichi va ko’p qutublikni boshlanishi (20l4 yildan to hozirgacha). 20l4 yilni Rossiya tashqi siyosati uchun burilish davri deb atash mumkin. Ukraina voqealari bilan bog’liq holda, u nihoyat G’arb izmidan yurishdan bosh tortdi va u bilan kurashga kirishdi. Bu aslida Moskvaning l99l yildan beri olib borilayotgan tashqi siyosatidagi tub o’zgarishlarni anglatadi. Garchi l99l-20l4 yillar G’arb bilan yaqin hamkorlik va kelishmovchiliklarning turli davrlarini birga hal qilgan edi. Oxir-oqibat Rossiya doimo strategik yon berishga erishdi. Bugungi kunda bunday imtiyozlar bo’lishi mumkin emas, faqat taktik kelishuvlar mumkin. Bu Rossiyaning AQSh va Yevropaga siyosiy va iqtisodiy sheriklar sifatida ishonchini yakuniy yo’qotish va ularning qoidalariga to’liq bo’ysunmasdan ular bilan do’stona aloqalar o’rnatish mumkin emasligini anglash bilan bog’liq. Shu munosabat bilan Moskva g’arbdan sharq tomon burilishni boshladi70.
2. Rossiya va NATO munosabatlari. Oxirgi yillarda Rosssiya va NATO munosabatlari Ukraina bo’hroni xususida ikki tarafning ixtiloflari va shuningdek, ushbu harbiy koalisiyaning Rossiya chegaralari yaqinida yanada kuchayib borayotgani sababli anchagina keskin tus oldi. 20l4 yilda Qrim yarim oroli referendum o’tkazilishi ortidan Rossiyaga qo’shildi. SHundan so’ng, NATO va Moskva o’rtasidagi aloqalar jiddiylashib siyosiy taranglik yuzaga keladi. Rossiya ham NATOning SHarqiy Yevropadagi harbiy harakatlariga javoban, o’zining g’arbiy va janubiy chegaralaridagi harbiy harakatlarini yanada oshirdi. NATO Rossiyaning qarshiligiga qaramasdan, Sharqiy Yevropaga qarab kengayishni davom ettiradi.
l99l yilda sobiq Sovet ittifoqi parchalangandan so’ng, NATO Yevropaning sharqiy va markaziy mamlakatlarini o’ziga a’zo qilish maqsadida doimiy tarzdagi sa’y-harakatlarini boshlab yubordi. NATOning ushbu harakatlariga qarshi Rossiya tomoni o’zining shiddatli munosabatini bildirdi. Rossiya nuqtai nazariga ko’ra, NATOning mazkur harakatlari Rossiyani qo’rshab olish va izolisiya qilishga qaratilgan. SHu boisdan, NATOning sharqqa qarab kengayib borishi Rossiya uchun tashqi tahdidlardan biri hisoblanadi. NATOning adovat bilan yondashuvi va sharq tomonga qarab ilgarilab borishi uchun sa’y-harakatlarini ikki barobarga oshirishi, Rossiya tomonidan NATOni o’zining milliy xavfsizlik doktirinasida Rossiya milliy xavfsizligi uchun tahdid deb talqin qilinishiga sabab bo’ldi. 2004 yil NATOga ettita davlat Bolgariya, Estoniya, Litva, Latviya, Slovakiya, Sloveniya, Ruminiya qo’shildi.
G’arbning Rossiya bilan dushmanligi o’tkinchi siyosat emas balki qat’iy yondashuv ekanligi Moskva uchun yaqqol namoyon bo’ldi. NATO o’z safini kengaytirish maqsadida, harbiy tashkilotga Chernogoriyani a’zo qilish jarayonini boshlab yubordi. Lekin NATOning ushbu harakatlariga qarshi Rossiya keskin qarshilik ko’rsatdi. 20l6 yilning l9 may kuni NATO Chernogoriyadan ushbu tashkilotga 29 a’zosi bo’lib qo’shilishini rasmiy tarzda so’radi.
Keyinchalik NATOda harbiy tayyorgarlik ko’lami pasaydi va buni asosiy sababi - “Sharqdan tahdid” yo’qolgan sharoitda boshlandi. NATO uchun o’tish davrining ramzi alyans uchun 20l0 yilda qabul qilingan yangi strategik konseptsiyani tayyorlash edi. Bu omillarni quyidagicha belgilash mumkin:
l. Aniq kuch markazining yetishmasligi. Dunyoda, hech bo’lmaganda XXI asrning birinchi yarmida AQShning bo’linmas hukmronligiga asoslangan bir qutbli dunyo na xalqaro xavfsizlikni, na hatto AQShning o’zi ham milliy xavfsizligini ta’minlay olmaydi. Ko’p qutbli dunyo kontseptsiyasi shuningdek, yangi dunyo tartibining mustahkam qurilishi bo’lishi mumkin emas: 200l yil sentyabrdagi teraktlar nafaqat biron bir kuch qutbining o’zini o’zi himoya qilishga qodir emasligini, balki ularning barchasi bir vaqtning o’zida va teng darajada ekanligini ko’rsatdi.
2. Uning yuqori darajasini tashkil etuvchi yirik davlatlarning xalqaro tizimini tuzilishida asosiy rol o’ynaydilar. l0-l5 davlat xalqaro siyosiy tizimning asosiy qismiga aylanish uchun norasmiy huquq uchun kurash olib boradilar. Xalqaro tizimning oldingi holatida uning markazidan ancha uzoq (Xitoy va Hindiston) joylashgan mamlakatlar hisobiga o’z doiralarini kengaytirishni rejalashtirganlar.
3. Qo’shma Shtatlar pozitsiyasining nisbatan zaiflashishi bilan uning xalqaro hayotga ta’sir ko’rsatadigan ulkan imkoniyatlari saqlanib qolmoqda. Ushbu davlatning jahon iqtisodiyoti, moliya, savdo, fan, informatika sohasidagi o’rni beqiyos va yaqin kelajakda ham shunday bo’lib qoladi. Harbiy salohiyatining hajmi va sifati jihatidan uning dunyoda tengdoshi yo’q (agar biz Rossiyaning strategik yadro kuchlari sohasidagi manbasidan mahrum bo’lsa).
4. O’zining ijobiy va salbiy tomonlari bilan globallashuv. (Plyuslar orasida umumiy muammolarga qarshi jamoaviy kurash mavjud):
qashshoqlikni yengish, ochlikka qarshi kurashish;
eng qoloq mamlakatlar va xalqlarning ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishiga yordam berish;
ekologik va iqlim muvozanatini saqlash;
inson atrof-muhitiga va umuman biosferaga salbiy ta’sirlarni minimallashtirish;
iqtisodiyot, fan, madaniyat, sog’liqni saqlash sohasidagi eng yirik global muammolarni hal qilish;
tabiiy va texnogen ofatlarning oldini olish va minimallashtirish;
qutqaruv ishlarini tashkil etish (shu jumladan gumanitar asoslarda);
terrorizm, xalqaro jinoyatchilik va buzg’unchi faoliyatning boshqa ko’rinishlariga qarshi kurash;
siyosiy va ma’muriy nazoratini yo’qotgan va xalqaro tinchlikka tahdid soluvchi anarxiya rahm-shafqatiga uchragan hududlarda tartibni tashkil etish.
Do'stlaringiz bilan baham: |
