Geosiyosat asoslari

l0-Mavzu: Yangi ming yillikda Rossiya
Reja:

1. 
   SSSR parchalanishining dunyoning siyosiy xaritasiga va kuchlar balansiga keskin ta’siri.
   
2. 
   Rossiya va NATO munosabatlari.
   
3. 
   Rossiya-AQSH munosabatlari.
   
4. 
   Rossiya tashqi munosabatlari tizimida Osiyo tomon burilish.
   

Tayanch tushunchalar: Mustabit tizimdan qolgan og’ir meros, NATO, Potsdam konferensiyasi, Kaliningrad masalasi, Kosovo va Abxaziya muammosi, Rossiya-Xitoy munosabatlari, Kavkaz, SHXT, MDX.
l. SSSR parchalanishining dunyoning siyosiy xaritasiga va kuchlar balansiga keskin ta’siri. XX asrning so’ngi o’n yilligi va XXI asrning boshlaridagi jahon siyosiy maydonidagi keskin o’zgarishlar: ikki qutbli dunyo tartibotining barham topishi, Sobiq SSSR va Varshava tashkilotining parchalanishi, global xarakterdagi muammolarning vujudga kelishi, xalqaro xavfsizlikka tahdidning yangi ko’rinishlarining yuzaga kelishi, xalqaro munosabatlar tizimida yangi etakchilikka da’vogar kuch markazlarining shakllanishi Rossiya tashqi siyosatini qayta ko’rib chiqish va zamonaviy davr talablariga moslashtirish zarurati tug’ildi. Bu esa tashqi siyosatning yangi huquqiy asoslarining yaratilishiga zamin yaratdi.
Postbipolyar xalqaro munosabatlar tizimi sharoitida hukmronlik uchun kurash ayniqsa dolzarb bo’lib qolmoqda. So’nggi o’n yilliklarda Xitoy qudratli iqtisodiyotni rivojlantirdi, bu yaqin kelajakda bu davlatni iqtisodiy gegemonga aylantirishi mumkin. G’arb sanksiyalari sharoitida Rossiya Xitoy bilan yaqindan hamkorlik qilishga majbur, bu esa Xitoyga foydali holatlarga keltirib chiqaradi. Yangi ming yillikda Qo’shma Shtatlar xalqaro munosabatlarning asosiy ishtirokchisi bo’lishni to’xtatadi va buning ta’sirida Yaqin Sharq va Sharqiy Yevropadagi AQSh tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatsizliklar fonida avj oladi.
Xitoy Rossiya bilan ittifoqchilikda tobora kuchayib bormoqda va nazariy jihatdan sharqda yangi kuch qutbini namoyish etishi mumkin. Xalqaro munosabatlardagi vaziyat ushbu omillar bilan murakkablashadi, shuning uchun Xitoyning tashqi bipolyar zamonda tashqi siyosatning rivojlanish tendentsiyalarini o’rganish alohida dolzarblik va siyosiy ahamiyatga ega. Hududi juda ko’p bo’lgan
Xitoyning demografik holatini hisobga olgan holda, yaqin kelajakda ular ko’chib o’tish uchun nazariy jihatdan yangi yerlarga muhtoj bo’lishi mumkin. Rossiya Federatsiyasi bilan yaqin hamkorlik va ularning hududiy yaqinligi sharoitida ushbu istiqbollar xavfsizlik uchun potentsial tahdidga o’xshaydi. Shuningdek, ushbu mamlakatning jiddiy moliyaviy va sanoat o’sishini hisobga olgan holda, har yili XXRning jahon iqtisodiyotiga bosimi kuchaymoqda. Kelajakda Xitoy G’arb bilan shunday savdo hajmlariga erishishi mumkinki, u kelajakda shartlarni keskin belgilashi mumkin. Mintaqadagi Xitoyning ta’sir darajasini aniqlash, Xitoy-AQSh-Rossiya uchburchagidagi davlatlararo munosabatlarning xususiyatlarini aniqlash kerak.
Sovuq Urush davrida Rossiyaning g’arbga tomon kengayib borishi o’zining yuqori nuqtasiga chiqdi va bu kengayish Sovet Ittifoqining parchalanishiga sabab bo’ldi. Rossiya birinchi bosqich davlatlari - Boltiqbo’yi, Belarus, Ukrainani egallab oldi va ikkinchi bosqich davlatlari tomon surilib borib, Germaniyaning sharqiy qismida o’z nazoratini o’rnatdi.
Rossiyaning bu kengayishi G’arbiy Yevropa uchun xavf tug’dirardi. Yevropaliklar va AQShning ikki ustunligi bor edi: ular Rossiyani to’la qurshab olishgan va uning dengizga chiqish imkoniyatini istalgan paytda cheklab q o’ya olar edilar. Eng muhimi, Yevropaliklar va amerikaliklar dengiz savdo blokini tashkil qilib, Sovetlar lageriga nisbatan anchayin salmoqli boylik to’plashga erishdilar. G’arb iqtisodiyotiga ozroq salbiy ta’sir ko’rsatgan qurollanish poygasi Rossiya uchun o’nglab bo’lmas narxga tushdi. l980-yillardagi neft narxining pasayishi esa Sovet Ittifoqining qulashini boshlab berdi.
Rossiya g’arbiy chegaralarining qisqarishi misli ko’rilmagan darajada bo’lib, bu chegara uzoq vaqt davomida Moskvaga shu qadar yaqin bo’lmagan. l8-asrdan beri Rossiya Yevropa yarimorolining birinchi bosqichini egallab, ikkinchi bosqichini nazorat qilib kelgan bo’lsa, l99l-yilda har ikkala bosqichdan ham ayrildi.
G’arb Boltiqbo’yini NATOga qo’shib olishi natijasida NATO hududi Sankt- Peterburgdan atigi l60 km narida bo’lib qoldi, xolos. Bunga ruslar biror javob chorasi ko’ra olmadi. Buning o’rniga Rossiya Chechenistondagi isyonchilarga qarshi kurashish, Gruziyaga intervensiya uyushtirish va Armanistonga qo’shin kiritish orqali o’z ichki va sobiq hududlaridagi barqarorlikni mustahkamlashga harakat qildi. l99l-yildan Rossiya uchun eng muhim bo’lgan davlat - Ukrainadir. Sababi Boltiqbo’yi allaqachon Yevropaga singib ketgan, Belarusda esa boshidan rusparast kuchlar hukumat tepasiga kelgan edi. Geosiyosiy jihatdan ham Ukraina muhim bo’lib, uning sharqiy chegaralari Rossiyaning markaziy qishloq xo’jaligi hududlari va asosiy aholi hamda transport markazlaridan o’tardi.
2000-yillarning o’rtalaridan boshlab ko’plab tahlilchilar jahon siyosatining ko’plab nufuzli aktorlari uchun xalqaro jarayonlarni boshqarishning bir qutbli tizimini qabul qilmasligini tobora ko’proq ta’kidlaydilar. Shunday qilib, xalqaro miqyosdagi eng nufuzli rus nazariyotchilaridan biri M.A.Xrustalevning yozishicha, "Amerika dunyo gegemoniyasi" - bu mutlaq avtoritar hodisa, garchi u umuminsoniy qadriyatlarga (shu jumladan, demokratiyaga ham) zid bo’lgan niqoblar bilan yashiringan.
Amerika dunyo gegemonligini (yangi dunyo tartibi) barpo etish yo’lida xalqaro munosabatlarning boshqa sub’ektlari tomonidan passiv va faol qarshilik ko’rsatiladi. Bu AQSh hukmron doiralarini tobora ko’proq xalqaro huquq me’yorlarini e’tiborsiz qoldirib va BMTni chetlab o’tib, qurolli zo’ravonlikka murojaat qilishga undaydi. Ushbu faol va passiv qarshilik tasodifiy emas. Qo’shma Shtatlar boshchiligidagi dunyoning qat’iy ierarxiyasi AQShning rasmiy ittifoqchilari orasida bo’lgan kichik davlatlar xalqaro munosabatlar tizimida Hindiston, Xitoy yoki Rossiya kabi qudratli davlatlarga qaraganda ancha katta rol o’ynaganda chalkash vaziyatga olib keladi.
Bir qutbli dunyoning o’rnini qutbli emas, balki ko’p qutbli dunyo egallaydi degan taxmin qilgan tahlilchilar ham uning mojarolar potentsialin oshishi haqida bashorat qilmoqdalar. Rus tadqiqotchisi V.M. Kulaginning fikriga ko’ra, “ko’p qutblilik” haqidagi bahslar yirik davlatlar o’rtasidagi ziddiyatning kuchayishi va o’rta va kichik davlatlarning hukmronlik “qutblariga” bo’ysunuvining kuchayishini keltirib chiqaradi. Hatto umumiy tahdidlarga ham qarshi tura olmaydigan yangi qarama-qarshi bloklarning konturlari taxmin qilinmoqda”.
Postbipolyar xalqaro munosabatlarni to„liq tavsiflash uchun biz uning rivojlanish bosqichlarini ajratib olishga harakat qilamiz:
l. O’tish davrining dastlabki bosqichi (l985-l99lyy). 80-yillardan boshlab KPSS raisi Mixail Gorbachyov SSSRda eskirgan sovet qarashlarini (“qayta qurish”) tubdan yangilash yo’lini e’lon qildi. Shu bilan birga qarama- qarshilik va G’arb bilan yaqinlashish siyosati bilan to’ldirildi. O’tish davrining asosiy mazmuni - bu xalqaro munosabatlarda bipolyar ikkilamchilikni, ularni tashkil etish usuli sifatida Sovuq Urushni yengib o’tishdir. Bundan oldin 40 yil davomida Sharq-G’arbiy hududda hukmronlik qilgan (Sovet sotsializmi - kapitalizm). Sovet Ittifoqi tomonidan qarashlarning qayta ko’rib chiqilishi tufayli bipolyar tizim o’z hayotini o’tay boshladi va SSSRning o’z-o’zini yo’q qilishi dunyoning ikki qutbli qarashiga chek qo’ydi.