Geografiyasi

Tug’ilishni  ifodalovchi  bir  qancha  ko’rsatkichlar  mavjud:  Demografik 
koeffitsientlar  aholi  miqdori  va  tarkibini,  demografik  jarayonlarni  ifodalovchi 
ko’rsatkichlardir. 
Ma’lumki, aholining ko’payib yoki kamayib borishi birinchi navbatda uning 
tabiiy o’sishiga ya’ni tug’ilish va o’lim jarayonlariga bog’liqdir. 
Tug’ilish  darajasini  ifodalovchi  eng  ko’p  qo’llaniladigan  ko’rsatkich 
tug’ilishning umumiy koeffitsienti bo’lib, u har ma’lum hudud va davr uchun har 
1000 aholiga nisbatan tug’ilganlarni ifodalaydi.Tug’ilish koeffitsienti (n) bir yilda 
tug’ilganlar soni (N)

1000 aholining o’rtacha soni (S) 
n
N
S


1000
 
Shuningdek  o’lim  koeffitsienti  ham  mavjud  bo’lib  bu  ko’rsatkich  har  1000 
aholiga 
nisbatan 
o’lganlar 
sonini 
ifodalaydi. 
O’lim 
koeffitsienti   
 
m
M
S


1000
 

---

72 
 
Aholining tabiiy o’sish koeffitsienti har 1000 aholiga nisbatan tabiiy o’sishni 
ifodalaydi. Aholining tabiiy o’sishi (R) tug’ilish koeffitsienti (n) o’lim koeffitsienti 
(m)-Rqm-n. 
Nikoh ajralish kabi demografik jarayonlar ham koeffitsientlarda ifodalanadi. 
Nikoh koeffitsienti 
 
 
 
в
би
йилда никохга ки ганла
сони в
ахолининг у тага сони
S









р
р
р
р
1000
 
в
В
S


1000
 
Ajralish koeffitsienti(a)
 
 








би
йилда аж алганла
сони А
ахолининг у тага сони
S
р
р
р
р
1000
 
а
А
S


1000
 
Biz yuqorida tug’ilish, o’lim, nikoh va ajralish kabi demografik jarayonlarni 
ifodalovchi umumiy eng ko’p qo’llaniladigan koeffitsientlar bilan tanishdik. Ushbu 
koeffitsientlarda 1000 ta aholi o’lchov sifatida olingan. Ushbu koeffitsientlar orqali 
har  1000  aholi  nisbatan  tug’ilganlar,  o’lganlar,  nikohga  kirganlar  va  ajralganlar 
soni aniqlanadi va hosil bo’lgan ko’rsatkich (raqam) yoniga -‰ (promille) belgisi 
qo’yiladi.  Promille har  1000  aholiga  nisbatan  olinganligini  bildiradi.  Demografik 
jarayonlarning  umumiy  koeffitsientidan  tashqari  maxsus  koeffitsientlari  ham 
mavjud  bo’lib,  ular  har  bir  jarayonda  bo’layotgan  o’zgarishlarni  atroflicha 
o’rganishga yordam beradi. 
O’lim.  Aholining  o’limi  uning  takror  barpo  bo’lishidagi  asosiy  jarayondir. 
Chunki aholining tabiiy o’sishi tug’ilish bilan bir qatorda o’limga ham bog’liqdir. 
Tug’ilish  yuqori,  o’lim  kam  bo’lgan  hollardagina  aholining  tabiiy  o’sishi  yuqori 
darajada bo’ladi. 
Maxsus olib borilgan tadqiqotlar ko’rsatishicha jamiyat taraqqiyoti davomida 
XVIII  asrning  ikkinchi  yarmiga  qadar  dunyoning  barcha  hududlarida  o’lim  juda 
ko’p bo’lgan. 
Olimlar aholi o’rtasidagi o’lim sabablarini 2 ta guruhga ajratadi: 
1. Endogen sabablar. 
2. Ekzogen sabablar. 
Har  bir  odamning  biologiyasidan  kelib  chiqadigan,  irsiyat  bilan  bog’liq 
bo’ladigan tug’ma kasalliklar natijasida o’lish endogen sabablardir. Bunday o’lim 
juda  kam  bo’ladi  Asosan  o’limlar  ko’pchiligi  ekzogen  sabablarga  ko’ra  sodir 
bo’ladi.  Ekzogen  sabablar  kishi  organlarida  tashqi  ta’sir  natijasida  ro’y  beradi. 
Tashqi  ta’sir  deganda  odamlar  yashab  turgan  barcha  muhitlar  ya’ni  tabiiy  muhit 
kishilar mehnati tufayli yaratilgan- sun’iy muhit sotsial muhitlar ko’zda tutiladi.