Geografiyasi

Transport  ham  juda  muhim,  chunki  u  ishlab  chiqarishning  bevosita 
davom ettiruvchi tarmog’i hisoblanadi. Transport shaxobchalarisiz xom ashyo 
ham  keltirilmaydi,  mahsulot  ham  iste’molchilarga  yetkazilmaydi,  hududiy 
mehnat  taqsimoti  rivojlanmaydi.  Shuning  uchun  transportning  ahamiyati 
barcha boshqa omillar bilan qo’shilib, uyg’unlashib ketadi va uni «sof» holda 
ajratib olish qiyin. Shu bilan birga transport masalasi iqtisodiy geografik o’rin 
omili bilan ham chambarchas bog’liq, chunki bu ob’ektning eng avvalo tashqi 
(hududiy) iqtisodiy munosabatlarni anglatadi. 
Biz ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda ta’sir qiluvchi omillarni 
ko’rar  ekanmiz,  ilmiy-texnika  taraqqiyoti  va  uning  ahamiyatini  chetlab 
o’tolmaymiz.  Bu  omilning  ta’siri  bir  qator  tarmoqlarning  hududiy  tashkil 
etilishida  aniq  va  ravshan  ko’rinadi  (mashinasozlik,  elektroenergetika  va 
kimyo). Shubhasizki, mazkur sanoat tarmoqlariga tegishli ko’pgina korxonalar, 
ayniqsa hozirgi zamon mashinasozlik zavodlari yuksak darajada ilmiy-texnika 
salohiyatiga ega bo’lgan shaharlarda joylashtiriladi.  
Yuqorida ko’rilgan barcha omillar qatorida ekologik omilning ahamiyati 
ham  katta.  Ekologik  jihatdan  ko’p  sanoat  tarmoqlari  va  eng  avvalo  kimyo, 
yog’och-tsellyuloza,  go’sht,  vino,  koserva,  charm  zavodlari,  issiqliqlik  elekt 
stantsiyalari  va  shunga  o’xshash  korxonalar  "nomaqbul"  hisoblanadi. 
Binobarin, ular aholi joylashgan markazlardan uzoqroqda bo’lgani yaxshiroq. 
Kimyo  sanoati  misolida  ekologik  omilning  ishlab  chiqarishni  hududiy 
tashkil  etilishiga  ta’sirini  ko’rish  mumkin,  chunki  bu  sanoat  korxonalarini 
joylashtirilishi  chinakam  erkin  xususiyatga  ega.  Chunki,  kimyo  sanoati 

---

189 
 
o’simlik,  hayvonot,  mineral  xom  ashyosi,  suv,  havo  (azot)  asosida  ham, 
boshqa  sanoat  chiqindisi  (qora  va  rangli  metallurgiya)  negizida  ham 
rivojlanish imkoniyatiga ega. 
Shuningdek,  bozor  iqtisodiyoti  omilini  ham  unutmaslik  kerak.  Bu 
o’rinda  shuni  alohida  qayd  etish  joizki,  bozor  iqtisodiyoti  munosabatlariga 
birdaniga  o’tib  bo’lmaydi,  buning  uchun  barcha  shart  va  sharoit  yaratish 
talab etiladi, ya’ni uning o’zini moddiy, maishiy va  madaniy infrastrukturasi 
bo’lmog’i  lozim.  Bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  tarixan  birmuncha  uzoq  davrni 
nazarda tutadi. 
Bozor  iqtisodiyoti  —  bu  ishlab  chiqarish  erkinligi,  talabning 
ustuvorligi, 
raqobatdir. 
Bunday  sharoitda  ko’p  ukladli  iqtisodiyot, 
mulkchilikning  turli  shakllari  va  sog’lom  raqobat  muhitini  vujudga  keltirish, 
qulay investitsiya makonini shakllantirish, monopoliyaga qarshi kurash muhim 
ahamiyat  kasb  etadi.  Binobarin,  bozor  iqtisodiyoti  omilini  ishlab  chiqarish 
tarmoqlarini  hududiy  tashkil  etishga  nisbatan  tahlil  etar  ekanmiz,  unda  bu 
boradagi  ilgarigi,  an’anaviy  fikr  yuritishlarimiz  tamomila  o’zgarib  ketadi. 
Chunki bu sharoitda aksariyat narsani, shu jumladan nimaga ixtisoslashuvni va 
qaerda  joylashtirishni  pirovard  natijada  bozor,  raqobat,  talab  va  taklif 
belgilaydi,  davlat  esa  o’zining  mintaqaviy  va  soliq,  kredit,  narx-navo, 
investitsiya siyosati orqali bu jarayonni boshqarib yoki tartibga solib boradi. 
Xorijiy 
mamlakatlarda, 
ayniqsa 
Yevropada 
ishlab 
chiqarishni 
joylashtirish  nazariyasi  bozor  iqtisodiyotiga  mos  ravishda  yaratilgan  va 
amaliyotda 
sinalgan. 
Masalan, 
"shtandort" 
nazariyasi 
doirasidagi 
aglomeratsion  qulaylik yoki samaradorlik omili ham juda  murakkab bo’lib, u 
o’zida  ishlab  chiqarishni  ijtimoiy  tashkil  etilishining  barcha  shakllarini  va 
xususan  kooperatsiya  va  ixtisoslashuvni  uyg’unlashtirilgan  holda  aks  ettiradi. 
Qolaversa,  ishlab  chiqarish  aglomeratsiyasi  —  bu  korxonalarni  ma’lum  bir 
nuqta  yoki  joyda  to’planishi,  mujassamlashuvi  hamdir.  U  ayni  paytda