Географияси Тошкент 2006 Ўзбекистон Республикаси

Таянч термин ва тушунчалар: сейсмик режим, зилзила ўчоғи, энергия, жоул, эпицентр, сейсмик станция, флексура узилмаси, магнитуда-зилзила, энергетик характеристика, сейсмик тўлқин, антропоген омил, антропоген зилзила, техноген, техноген ерқимирлаш, башорат, магнит, гравитацион, гравитацион майдон, ионосфера қатлами, микроэлемент, механик-электрик жараён, импульс, электромагнит, магнит майдон, гидрогеохимик, гидродинамик усул, гидрогеосейсмология, титраш, силкиниш, тебраниш, тектоник жараён, вулқон ҳаракати, ўпирилиш, қулаш, метеорит, тектоник зилзила, тоғларнинг ўсиши, узилмалар, геосинклинал (сейсмик), Рихтер шкаласи, морфоструктура.
Географик номлар: Жанубий Италя, Альп-Ҳимолай, Ҳисор-Олой, Чотқол-Фарғона, Шарқий Фарғона, Жанубий Фарғона, Жанубий Тяншан, Писком-, Қаржантоғ, Жанубий Ўзбекистон, Угам-Қоржантоғ, Бурчмулла, Абай Бозор, Халқобод, Товоқсой, Назарбек, Костакўз, Гарден, Шоҳимардон, Чимён, Асхи, Наманган, Поп, Ойм, Андижон, Газли, Япония.
Сайёҳ олимлар: Аристотел, Эдуард Зюс.


Савол ва топшириқлар:

1. Зилзилалар пайдо бўлишига кўра неча турга бўлинади?

2. Тектоник зилзилалар ҳақида нималар биласиз?
3. Сейсмоген зоналар ҳақида маълумот беринг.
4. Ўзбекистонда энг фаол сейсмик зоналарни айтиб беринг.
5. Ҳозирги кунда фан зилзилаларни башорат қилишда қандай ютуқларга эришди?
6. Газли ва Олой зилзиласи ҳаўида нималар биласиз?
7. Зилзилалар келтирадиган зарар ва талафотларни камайтиришда ҳамда улар олдини олишда нима муҳим аҳамиятга эга?


Фойдали қазилмалари.Ўзбекистон турли фойдали қазилмаларга бой. Унинг ҳудудида Менделев даврий системасининг деярли барча элементлари топилган. Ҳозирга қадар 2,7 мингдан зиёд турли фойдали қазилма конлари ва маъдан намоён бўлган истиқболли жойлар аниқланган. Улар 100 га яқин минерал хомашё турларини ўз ичига олади. Шундан 60дан ортиғи ишлаб чиқаришга жалб этилган. 900 дан ортиқ кон қидириб топилган бўлиб, уларнинг тасдиқланган заҳиралари 970 миллиард АҚШ долларини ташкил этади (И. Каримов, 1997). Бир қатор фойдали қазилмалар, чунончи олтин, уран, мис, табиий газ, вольфрам, калий тузлари, фосфоритлар, каолинлар бўйича Ўзбекистон тасдиқланган заҳираларга кўра дунёда етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Ўзбекистонда ишга солинаётган фойдали қазилма конлари ўзининг заҳиралари катталиги билангина эмас, балки бир қатор ҳусусиятлари билан ҳам ажралиб туради. Бу хусусиятлар қуйдагилар:

1. 
   Табиий ва минерал ҳомашё заҳиралари йирик конларда тўпланган, уларни қазиб олинган жойнинг ўзида комплекс қайта ишлаш имкони бор.
   
2. 
   Фойдали қазилмаларнинг кўпгина турлари таркибидаги фойдали компонентлар миқдори кўп бўлибгина қолмай, катта миқдорда йўлдош элементларга ҳам эга.
   
3. 
   Конларнинг кўпчилигида қазилмани очиқ усулда олиш мумкин, рудаларни бойитиш технологияси ҳам нисбатан оддий. Бу технология фойдали компонентларни кўп миқдорда чиқаришни ва жаҳон бозорида харидоргир маҳсулот олишни таъминлайди;
   
4. 
   Кўпгина фойдали қазилма конлари аҳоли зич яшайдиган яхши ўзлаштирилган минтақаларда жойлашган. Улар транспорт йўлларига ва ҳудудлар ўртасида ресурсларни ташиш воситаларига, шу жумладан суюқ ва газ ҳолатидаги фойдали қазилмалар учун қувур транспортига эга;
   
5. 
   Ишлаб чиқариш ва социал инфраструктура, малакали кадрлар, тоғ-кон саноати мутахассислари тайёрлайдиган олий ва ўрта махсус ўқув юртлари тизими мавжуд.
   

Ўзбекистон ноёб ёқилиғи-энергетика ресурсларига эга. Республикада 1990 йиллар бошида нефтнинг жами заҳираси 350 млн.т, газники 2 триллион кубометр, кўмирники 2 млрд. тонна эди. Ўзбекистонда 1997 йилда 7,6 млн.т.нефть, 49,8 млрд. м³ газ, 2,8 млн.т. атрофида кўмир қазиб олинди. Республикада нефть ва газ мавжуд бўлган Устюрт, Бухоро-Хива, Жануби-Ғарбий Ҳисор, Сурхондарё, Фарғона каби минтақалар мавжуд. Заҳираси саноат аҳамиятига эга бўлган нефть-газ конларининг 70 % га яқини Бухоро-Хива геологик зонасига тўғри келади.
Фарғона водийси энг қадимий ўзлаштирилган нефтли райондир. Шимолий Сўх, Жанубий Оламушук, Полвонтош, Чимён, Шўрсувда нефть ва газ конлари биринчи марта XIX аср охирларида очилган бўлиб, 1904 йилдан қазиб олина бошланган. Мазкур фойдали қазилмалар мезозой ва қайнозой эралари чўкинди жинслари орасида пайдо бўлган. 1992 йилда водийда Мингбулоқ нефть кони очилди ва 1994 йилнинг июнь ойларидан бошлаб нефть олиняпти.
Нефть ва нефть-газ конлари Шеробод-Сурхондарё тоғ оралиғи ботиғида палеоген даври оҳактошлари орасида, Ҳисорда асосан юра даври карбонат тоғ жинслари орасида, Қашқадарё ва Бухоро вилоятларида ҳам мезозой даври карбонатли тоғ жинслари орасида ҳосил бўлган бўлиб, улар кўп қатламли.
Ўзбекистонда энг йирик газ конлари Жануби-Ғарбий Ҳисор ва Бухоро-Хива нефть ва газ минтақаларида жойлашган. Бухоро-Хива минтақаси асосий минтақа бўлиб, унда республикамиздаги газ заҳираларининг 90% жойлашган. Республикадаги газ заҳираси 66 трлн. м³ миқдорида баҳоланган, бу ер юзи заҳирасининг 1,3 % ни ташкил этади. Ўзбекистонда энг йирик ноёб газ конлари Шўртон, Муборак, Газли гуруҳларига кирувчи конлардир. Улар мезозой даври карбонатли тоғ жинслари орасида ҳосил бўлган бўлиб, кўп қатламли ва юқори маҳсулли, газга нефть йўлдош бўлиб чиқадиган конлардир. Ҳозир Ўзбекистоннинг нефть маҳсулотларига бўлган талаби ўз ресурслари ҳисобига қондирилмоқда.
Ўзбекистон катта кўмир заҳираларига эга. Оҳангарон водийсида (қўнғир) очиқ усулда ва ер остида газга айлантирилиб, Шарғун ва Бойсунда тошкўмир шахта усулида қазиб олинмоқда. Бу конлар юра даври қатламларида жойлашган. Ҳозир бу конларда ҳар йили ўртача 3 млн. т. кўмир (шундан 70 минг тоннадан кўпроғи тошкўмир) қазиб олинмоқда.
Ўзбекистонда бир қанча қора (темир, титан, марганец, хром), рангли (мис, қўрғошин), нодир (волфрам, молибден, қалай, висмут, симоб, сурма), қимматбаҳо (олтин, кумуш) металл конлари бор. Ҳозир республикада 200 дан ортиқ темир рудаси борлигини билдирувчи конлар мавжуд, лекин саноат учун қазиб олишга ярайдиганлари ҳали аниқлангани йўқ. Истиқболлилари 1989 йилда очилган, заҳираси 128 млн.т., таркибида 32 % темир бўлган Темиркон, 36 % темир бўлган Суренота конлари ҳисобланади.
Ўзбекистон дунёдаги жуда катта олтин заҳираларига эга давлатдардан ҳисобланади. 2003 йил маълумотларига кўра мамлакатимиз олтиннинг аниқланган заҳираси бўйича дунёда 4 ўринда, олтин ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажми бўйича эса еттинчи ўринда туради. Республикамизда 46 та олтин кони аниқланган, шундан 29 таси ўрганилган, 12 таси фойдаланилмоқда Ўзбек олтини сифати жиҳатидан энг соф олтин деб эътироф этилган ва 20 га яқин халқаро мукофолару совринларга сазовор бўлган. Жумладан 1999 йили нуфузли Токио биржаси софлик даражаси «99.99» рақами билан тамғаланган ўзбек олтинини бутун дунё миқёсида тилла сифатини аниқлашнинг олий мезони- эталони тарзида белгилаб қўйди. Ўзбекистонда 1990 йилларда 70 тонна олтин қазиб олинган, 1998 йилга келиб бу кўрсаткич 87 тоннани ташкил этди. Олтиннинг заҳиралари Нурота, Тошкент атрофида ва асосийси Марказий Қизилқумда кембрийгача бўлган ва қуйи палеозой жинсларида жойлашган. Бу ердаги Мурунтов кони дунёдаги энг катта конлар жумласига киради. Қизилқумда Мурунтовдан ташқари Ажибугут, Булуткон, Балпентоғ, Аристантоғ, Тўрбой ва бошқа янги конлар аниқланган. Сўнгги йилларда Маржонбулоқ, Олмалиқ, Қизилолмасой ва Чодоқда ҳам олтин қазиб олинмоқда.
Ҳозир Ўзбекистонда қазиб олинаётган олтиннинг 86 % га яқини Қизилқумга, 10 % Олмалиққа тўғри келади. Ўзбекистон яна бир қимматбаҳо металл- кумушга ҳам бой. Унинг йирик конлари Навоий ва Наманган вилоятларида жойлашган. Саноат аҳамиятига эга заҳираси Оқжитпес, Косманчи, Високовольтнўй, Ацтепа конларида бўлиб, заҳираси 30 000 т. ташкил этади. Ўзбекистон рангли металларнинг ҳам аниқланмаган заҳираларига эга. Мис рудалари билан бирга республикамизда рангли металларнинг 15 дан ортиқ тури қазиб олинади. Рангли металлар рудаларининг заҳиралари асосан Олмалиқ руда майдонида жойлашган 3 та конда аниқланган заҳираси 22 000 млн. тонна. Олмалиқ зонасида аниқланган мис заҳираси Олмалиқ тоғ металлугия комбинатини 200 йил давомида хомашё билан таъминлаши мумкин. Ўзбекистон бой уран заҳираларига ҳам эга, уни қазиб олинаётган ҳажми бўйича дунёда 8 ўринда туради. Биринчи уран кони 1904 йилда Фарғона водийсида очилган. Кейинги йилларда водийда яна бир қанча уран конлари очиб ишга тушурилди. 1943 йилда эса биринчи марта уранни ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Ўзбекистон геологлари томонидан 50 йилларнинг охирида ноёб Учқудуқ уран кони очилиб, унинг заҳираси ўрганилди. Кейинги йилларда Қизилқумда яна ўнлаб янги конлар очилди, уларда урандан ташқари селен, молибден, ренин, скандия каби элементлар борлиги аниқланди. Ҳозирги кунда жаҳон бозорида уранга талаб ортиб бормоқда, чунки уни тинчлик мақсадларида ишлатиш кенгайиб бормоқда. Ўтган асрнинг 90-йилларида дунёдаги 26 давлатда 426 та атом реактори ишлаган ва уларга дунёда ишлаб чиқарилган электр энергиясининг 16 % и тўғри келган. Ҳозирги кунда Ўзбекистон АҚШ ва Россияга келишув асосида уран етказиб бермоқда. Қизилқум на фақат олтин, уранга бой, у фосфоритларнинг ҳам аниқланган катта заҳирасига эга. Бу ерда геологларнинг фикрича, фосфоритларнинг тахминий заҳираси чексиздир. Ўзбекистонда нометалл фойдали қазилмаларнинг 70 дан ортиқ хили қазиб олинади ёки халқ хўжалигида ишлатилади. Металлургия учун хомашё ҳисобланаган плавиковўй шпат, графит, асбест, талк, кимёвий хомашё- туз, олтингугурт, қишлоқ хўжалиги учун зарур бўлган- фосфоритлар, бентонитлар, гиллар, глауконитлар, калий тузлари, ойна саноати хомашёси дала шпати, кварц, кварцли қум, каолин ва бошқалар шулар жумласидандир.
Ўзбекистонда бинокорлик материаллари ҳам жуда кўп. Оқ рангдан то қора ранггача хилма-хил безакбоп тошлар, хусусан мармар конлари мавжуд. Республикамизда кўплаб калий тузи, ош тузи ва тош тузи конлари, иссиқ минерал булоқлар бор.
Ўзбекистондаги ер ости сувлари таркибида, айниқса Бухоро-Қарши, Сурхондарё, Устюрт ва Фарғона артезиан ҳавзаларидаги сувларда саноат аҳамиятига эга миқдорда цезий, рубидий, стронций, бор, германий, йод ва бром кабиларнинг борлиги аниқланган ва уларнинг айримлари ҳозирги кунда сувдан ажратиб олинмоқда.