Geografiya

Topshiriqni bajarish namunasi. Tyumen hududining qor qoplamidagi suv hajmini hisoblash misoli 39–rasmda kelti-rilgan. Bunda izoliniyalar bo‘ylab suv hajmi mm hisobida keltirilgan.





22-Topshiriq. Geografik atlaslarni o’rganish: Atlasni dasturini ishlab chiqish.
Mashg‘ulotning maqsadi: Atlas yaratilgunga qadar modellashtirish tajribalariga ega bo‘lish.

Mashg‘ulotning bajarilish tartibi:

1. 
   Atlasni mavzusi, maqsadi va xududiy kamrovini o‘rnatish. Masalan, keng ommaga mo‘ljallangan "Mening o‘lkam kompleks atlasi” (vazifani bajarishda dasturni ishlab chiqishning boshqa tamoyillarini xam joriy qilish mumkin).
   
2. 
   Atlasdan foydalanuvchilarning extimoliy doirasini aniq­lash va ularning talabini belgilash. Masalan, “Mening o‘lkam” atlasidan maktab ta’limi tizimi; sinfdan tashqari o‘lkashunoslik ishi; targ‘ibot-tashviqot ishi; tashkiliy turizm; mustakil turizmda foydalanish.
   
3. 
   Atlasni mavzusi va foydalanish imkoniyatlariga ko‘ra dasturini tuzish.
   

Dasturning taxminiy rejasi:

• 
  manfaatdor tashkilotlar va atlas ishlab chiquvchilar doirasi; ularni majburiyatlarini taqsimlash;
  
• 
  atlasni maqsadi; foydalanuvchnlar doirasi;
  
• 
  atlasni nomi;
  
• 
  asosiy kartografik ma’lumotlar va statistik manbalar ruyxati;
  
• 
  umumiy texnik ma’lumotlar atlasni o‘lchami, hajmi, ikkitomonlama yoki birtomoilama nashr qilish; rangli yoki oq-qora nashr; muqova, muqovalanishi na boshq.;
  
• 
  atlasni tarkibi, titul varoqlari, bo‘limlari strukturasi;
  
• 
  matematik asos elementlari. kartalar masshtabi, proeksiyalari, gradus turlari va boshqalar
  
• 
  atlasga matn. illyustratsiya va jadvalli ma’lumotlarni kiritilishi;
  
• 
  saxifalar kompoponkalarining tuzilish tiplari;
  
• 
  muxarrir-tuzuvchilik ishini tashkil etish va atlasni jixozlash prinsiplari.
  
• 
  atlas kartalarining tuzilishi va ularning joylashish ketma-ketligini ko‘rsatadigan kartalar ro‘yxati;
  
• 
  xar bir kartaning tuzilishi, generalizatsiya darajasi va legendasini tuzish prinsipini belgilagan xolda to‘liq ta’riflash.
  

4. 
   Atlasning maket komponovkasini tuzish. Maket atlas o‘lcha­mi kattaligidagi qog‘ozda tuziladi. U atlas saxifalari komponovkasi bo‘yicha to‘planadi (tasvirlangan xudud konturi. geografik asosni asosiy elementlari, legendalarni joylashishi, qo‘shimcha kartalar, fotosuratlarni joylashtirish va b.). Bunda ilgari nashr etilgan kartalardan foydalanish mumkin.
   
5. 
   Atlas maketini tuzishda klapanlar, tasvirning karta xoshiyasidan chikishi, kartalar joylashish orientirokasini siljitish yoki boshka usullardan, karta o‘rni va atlas saxifasida tasvirlanayotgap xududiy karta masshtabini kichraytirmasdan yoki atlas o‘lchamini kattalashtirmasdan qulay joylashtirishga imkon beruvchi boshqa usullardan xam foydalanish mumkin.
   
6. 
   Atlasni dasturi va maket komponovkasi barcha (yoki ko‘pchilik xollarda) atlas kartalari uchun umumiy shartli belgilar jadvali va asosiy kartalari namunalari bilan boyitiladi.
   

Mashg‘ulotni bajarish natijalari:

Atlasni dasturi (10 betgacha). maket komponovkasi, umumiy shartli belgilar jadvali, kartalardan namunalar.

23-Topshiriq. Atlasdagi kartalar ro’yxatini tuzish va masshtablarni aniqlash
Geografik atlas deb umumiy dasturga binoan turli xil mazmundagi kartalarning bir butun asar sifatida yaratilgan geografik kartalarni sistemali to‘plamiga aytiladi. Atlas har xil geografik kartalarni oddiy to‘plami emas, ularni kitob yoki albom ko‘rinishidagi mexanik birlashuvi emas; u o‘zaro uzviy ravishda bog‘langan va bir-birini to‘ldiradigan kartalar sistemasini o‘z ichiga oladi, bu sistema atlasni maqsadi va undan foydalanish xususiyatlari bilan o‘zaro muvofiqlashgan bo‘ladi.

Istagan geografik atlasni sifati avvalo uni to‘liqligi, mukammalligi va ichki bir-butunligi bilan aniqlanadi.

Atlas to‘liq hisoblanadi, qachonki uni maqsadi (vazifasi) va o‘ylab qo‘yilgan asosiy mazmunidan (g‘oyasidan) kelib chiqqan holda unda barcha savol va mavzular kerakli va etarli darajada yoritilgan bo‘lsa. Misol uchun Dunyoni tabiiy geografik atlasini oladigan bo‘lsak, u holda bu nuqtai nazardan mazkur atlas birinchidan, planetani barcha tabiiy geografik kartalarini o‘z ichiga olgan va ikkinchidan, geografik muhitni barcha asosiy komponentlarini tavsiflagan bo‘lishi lozim.

Atlasni mukammalligi deb, mavzularni sonini ko‘paytirishga intilish kartalar sonini ortishiga yoki atlasni belgilangan hajmida kartalarni masshtabini qisqartirishga olib keladi. SHu bilan birga ayrim mamlakatlarni kartalari va ayrim mavzular yirik masshtablarni talab etishi mumkin. Ushbu qarama-qarshilikdan chiqish yo‘lini topish uchun haqiqatan ham zarur mavzular qat’iy ravishda tanlab olinishi va unchalik muhim ahamiyati bo‘lmaganlari tushirib qoldirishi, hamda bitta kartada mavzular maqsadga muvofiq birlashtirilishi, minimal va shu bilan birga etarli masshtablar tanlanishi lozim.

Atlasni ichki bir butunligi uni tarkibiga kiradigan kartalarni o‘zaro bir-birini to‘ldirishini, bir-biriga muvofiqligini va taqqoslash qulayligini nazarda tutadi. Atlaslarga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilar bo‘lishi kerak:

• 
  atlas kartalarida ishlatiladigan proeksiyalar imkoni boricha bir xilda bo‘lishiga, juda bo‘lmaganda kam o‘zgaruvchan bo‘lishiga erishish;
  
• 
  karta masshtablari bir xilda bo‘lishiga harakat qilish kerak yoki kam farq qiluvchi bo‘lib, juft sonlar. bo‘lishiga erishish talab etiladi;
  
• 
  kartada foydalaniladigan kartografik asos bir xil bo‘lishi zarur;
  
• 
  atlas kartalarida analitik, kompleks va sintetik kartalar orasida balans bo‘lishiga erishi kerak;
  
• 
  kartalar legendasi, shkalalar (pog‘onalar) va ularni gradatsiyalari o‘zaro bog‘langan bo‘lib, bir-birini to‘ldirishi kerak;
  
• 
  iloji boricha kartalarda bir darajali generalizatsiya ishlatilishi zarur;
  
• 
  kartalar har xil mavzuda bo‘lishiga qaramasdan o‘zaro bog‘langan bo‘lishi kerak va chegaralar bir bo‘lishi shart;
  
• 
  karta tuzishda foydalaniladigan hamma statistik ma’lumotlarni bir xil vaqtga keltirish kerak;
  
• 
  atlas kartalari bir xil jihozlanib yaxshi dizayn asosida ishlanishi zarur.
  

Albatta bu talablarni hammasini bajarish qiyin, lekin uni imkoni boricha bajarishga erishmoq zarur. Kartalarni mashtablarini, ayniqsa, kesmalarda (vrezkalarda) tanlashda uning mazmuniga mos bo‘lishi zarur. Kartada ko‘plab bo‘sh joylar paydo bo‘lib qoladi, kartograf buni yoddan chiqarmasligi kerak.

Atlasga zarur bo‘lgan kartalargina ro‘yxatga kiritish kerak, chunki atlasni hajmi haddan tashqari kattalashtirib, narxini qimmat va foydalanishini qiyinlashtirib qo‘yishi mumkin. Atlas tuzish juda mashaqqatli ish bo‘lib, bir necha yillar davom etadi. SHu vaqtda olingan ma’lumotlar eskirib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik zarur. SHu bilan birga atlas kartalarini tuzishda faqat kartograf qatnashmasdan malakali turli soha mutaxassilari bilan hamkorlikda ishlashga to‘g‘ri keladi.

Atlasni maqsadi (vazifasi) uni asosiy mazmunini, strukturasini va hajmini belgilaydi. Ko‘p atlaslar, ayniqsa mavzuli va kompleks atlaslar o‘z ichiga matnlarni. jadvallarni va zarur spravochnik-statistik ma’lumotlarni oladi. Zarur ob’ektlarni topishni engillashtirish uchun atlaslarga geografik omlar ko‘rsatkichi ilova qilingan bo‘ladi.


URGANCH SHAHRINING TURISTIK ATLAS KAMPONOVKASINING KARTALAR RO’YXATI

1. Xorazm viloyati siyosiy kartasi………..1:550 000

2. Xorazm viloyati tabiiy kartasi…………1:550 000

3. Urganch shahar sxematik kartasi………..1:40 000

4. Urganch shahar tabiiy kartasi……………1:40 000

5. Relef karta………………………………1:40 000

6.Tuproq kartasi……………………………1:40 000

7. Gidrografik karta………………………..1:40 000

8. Geologik karta………………………….1:40 000

9.Iqlim kartasi……………………………...1:40 000

10. O’simliklar kartasi………………….....1:40 000

11.Ekologik karta………………………......1:40 000

12.Tabiatni muhofaza qilish kartasi………..1:40 000

13. Aholi kartasi……………………………1:40 000

14. Iqtisodiykartasi…………………………1:40 000

15. Sog`liqni saqlash……………………….1:40 000

16. Transport kartasi……………………….1:40 000

17.Maktabgacha ta’lim muassasalar kartasi...1:40 000

18. O’rta maxsus o’quv yurtlar kartasi……...1:40 000

19. Oliy o’quv yurtlar kartasi……………….1:40 000

20. Sport markazlari kartasi………………...1:40 000

21. Hokimiyatlar kartasi…………………….1:40 000

22. Militsiya tayanch punktlari…………….1:40 000

23. Pochta va Telegraflar….………………..1:40 000

24. ATS va Qo`l telefon aloqa boshqarmalari kartasi……………………………………..…1:65 000

25 . Banklar …………………………………..1:40 000

26. Valyuta ayriboshlash kartasi …………......1:40 000

27.Umumiy ovqatlanishning yirik muassalari..1:40 000

28. To’yxonalar………………………………..1:40 000

29. Savdo markazlari universal va maxsus magazinlar……………………………………..1:40 000

30. Bozorlar……………………………………1:40 000

31. Hunarmandchilik……………...…………..1:40 000

32. Arxetiktura yodgorliklari. Madaniyat uylari ,teatr va muzeylar……………………………………….1:65 000

33.Avtombillarni boshqarishni o’rgatuvch muassasalar. Avtomobillarni to’xtash joylari……………….1:65 000

34. Avtomobil yoqilg`i quyish stansiyalari Avtosalon va texnik xizmat ko`rsatish stansiyalari…….........1:65 000

35. Aeroport, temiryo’l vokzallari va avtovokzallar. Temiryo’ chiptalari va aviachiptalarini oldindan sotish kassalari………………………………………..1:65 000

36. Paynetxonalar. Internet klublar……………1:65 000

37. Mehmonxonalar……………………………1:40 000

38.Turistik ofistlar.Turistik yo’nalishlar……..1:65 000

39. Dorixonalar………………………………...1:40 000

40. Qabristonlar. Masjidlar…………………...1:65 000

Atlas kartalar loyihalash va tuzish uslublari