Geografiya kafedrasi

 
 
Ma’ruza 6: Yevropa mamlakatlarida xalqaro turizm geografiyasi 
REJA: 
1. Yevropa mintaqasida xalqaro turizmni rivojlanish yo‘nalishlari
 
2.Evropa mamlakatlari turizm industriyasida axborot texnologiyalarining rivojlanishi 
3. Yevropa ittifoqiga a‘zo yetakchi mamlakatlar turizm
4.Yevropaning «Benilyuks» iqtisodiy ittifoqiga kiruvchi Bel‘giya. Niderlandiya va Lyuksemburg 
mamlakatlari turizmi 
5. Skandinaviya mamlakatlari Shedsiya. Finlandiya. Narvegiya.Daniya turizmi 
6. Sharqiy Yevropa mamlakatlari turizmi 
Tayanch iboralar va so’zlar: 
Yevropa mintaqasi
, 
Yevropa mamlakatlari, Turistik regional,
Xalqaro 
turizm,axoli badligi,Dunyo mintaqalari
, 
turistlarni sug’urtalash, imtiyozlar, qidiru-qutqaruv, xizmatlari, tibbiiy 
xizmat, turizm soxasidagi suboektlar vazifasi, 
 
Hozirgi kunda turizm tarmog‘i dunyodagi mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyotini jadallashtirish hamda xalqaro va mintaqalararo rivojlanish dasturlariga 
integratsiyalashuvning o‘ta muhim vositalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. 
Bu bo‘limda Yevropa mintaqasi mamlakatlari turizmining o‘ziga xos xususiyatlari. 
shakllanishi va ommaviylashishi. mintaqada xalqaro turizmni rivojlanish yo‘nalishlari. Yevropa 
mamlakatlari turizm industriyasida axborot texnologiyalarining rivojlanishi. «Onlayn» turizm 
bozorining holati hamda Yevropa ittifoqiga a‘zo yetakchi mamlakatlar turizm iqtisodiyoti. 
Yevropaning «Benilyuks» iqtisodiy ittifoqiga kiruvchi Farbiy Yevropa mamlakatlari turizm 
iqtisodiyoti. Shimoliy Yevropa Skandinaviya mamlakatlari turizm iqtisodiyoti. Sharqiy Yevropa 
mamlakatlari turizm iqtisodiyoti. Yevropa mintaqasi mamlakatlarining geografik o‘rni. 
joylashuvi. Yevropa mamlakatlariga qilinayotgan tashriflar va daromadlar tahlili hamda bu 
mamlakatlar bilan O‘zbekiston o‘rtasida olib borilayotgan diplomatik munosabatlar o‘rganiladi. 
Evropa mamlakatlarida turizmning shakllanishi va kishilarning ommaviy sayohat 
qilishlari XVIII-XIX asrlarda ziyorat qilish va migratsiya harakatlari davomida rivojlandi. 
Nomdor kema kompaniyalari mamlakat ichkarisida ham yuk hamda kishilarni tashish uchun 
vositaChilik byurolarini ta‘sis eta boshladilar. 
Temir yo‘li orqali ijtimoiy sayohat qilishning boshlanishi 1841 yilning 5 iyulida. ya‘ni 
Leicester dan Loughborough tomon temir yo‘l poezdining yo‘l olishiga borib taqaladi. Mana shu 
sayohatdan boshlab. pekij tur sayohati kelajak avlodlarning bo‘sh vaqt tadbirlari qatoriga 
qo‘shila boshlagan. Mazkur sayohatlarning tashabbuskori Tomas Kuk (1802-1892) hisoblanadi. 
Asli duradgor bo‘lgan bu kishining sayohat uyushtirishdan maqsadi turist manfaatlarini aks 
ettirmas edi. U ―Leicester Temperance Society‖ ning kotibi sifatida. Loughboroughda ichkilikka 
qarshi namoyish uyushtirib. safarni yengillashtirish va chiroyliroq tashkil etish maqsadida 
«Midland Counties Railway» dan butun bir poezdni ijaraga olgan edi. 570 ga yaqin yo‘lovchilar 
uchun Loughborouhgda faqatgina vazxonlik emas. balki keng qamrovli ko‘ngil ochar dasturlarni 
ham ishlab chiqqan edi. Tomas Kuk o‘sha paytda avj olayotgan ijtimoiy muammolarga o‘z 
fikrini bildirib ishchilar sinfi ishlab topgan pullarini ichkilikka emas. balki sayohat qilib atrof 
muhitni o‘rganishga sarflaganlari ma‘qul deb hisoblardi. Tomas Kuk uyushtirgan bu sayohat ilk 
pekij tur hisoblangan. Uning bir qator belgilari sayohat shaklini tashkil etuvchi quyidagi 
elementlar va xususiyatlar sifatida namoyon bo‘ladi: 

---

40 
yo‘nalish bahosi tarkibiga bir nechta xizmatchilar kiritilgan; 
sayohatga avvaldan tayyorgarliklar ko‘rilgan. ya‘ni rivojlantirilgan tashkilotchi 
turoperatorlar poezdni o‘z tavakkalсhiliklari asosida charter qilganlar; 
sayohat reklamasi maqsadli ravishda ishlab chiqilgan. turli tarqatma materiallar va 
boshqa reklama vositalari orqali amalga oshirilgan. 
Yo‘llar narxlarining nisbatan arzonligi yangi aholi tabaqalariga sayohat qilish imkonini 
yaratib berdi. O‘sha paytlarda hali yangi bo‘lgan temir yo‘l kompaniyalari uchun Tomas Kuk bir 
vaqtning o‘zida sotish bo‘yicha ham hamkor. ham raqobatchi sifatida qatnashgan. U mijozlarni 
topib. jalb etib sayohatlarni ommaviylashtirgan bo‘lsa. temir yo‘l kompaniyalarining o‘zlari ham 
bu kabi ijtimoiy sayohatlarni tashkil etishga harakat qilganlar. 
1845 yili Tomas Kuk. birinchi marotaba temir yo‘l transportidan tijorat maqsadida 
foydalanuvchi turoperatorlik sohasiga asos solib. uni to‘xtovsiz ravishda rivojlantiradi. 
Tomas Kuk o‘z faoliyatini rivojlantira borib. alohida temir yo‘l tashkilotlari bilan 
shartnoma tuzish orqali ularda tan olinadigan aylanma sayohat chiptalarini joriy etish xuquqini 
qo‘lga kiritadi. 
1855 yilga kelib. yuqorida ko‘rib o‘tilgan aylanma sayohat chiptalarining amal qilish 
doirasi butun kontingent chegaralarigacha kengaytiriladi. Umumiy narx asosida bir necha 
xizmatlarni taklif etish natijasida vaucherlar. mehmonxona talonlari joriy etildi. Tomas Kuk 
xorijiy sayohatlarda to‘lov muammolarini kamaytirish maqsadida. kredit kartochkalari va 
sayohat cheklarini joriy qilib. uni o‘z mijozlariga taklif etadi. Sayohat cheklari ham turli 
mintaqalarda banklar aro ayriboshlash vositasiga aylandi. Vaholanki. o‘sha paytlarda xalqaro 
ayriboshlash vositasida faqat oltin qo‘llanilar edi. Bundan tashqari. u sayohat broshyuralarini 
ommalashtirdi hamda o‘z mijozlari uchun jurnal nashr ettira boshladi. 
Tomas Kuk zimmasiga 1851 yili Londonda bo‘ladigan dunyo ko‘rgazmasi uchun xususiy 
sayohatlarni tashkil etish yuklandi. U markaziy Angliyaning shaharlarida ―Ko‘rgazma 
klublari‖ga asos soldi. Bu klublarning a‘zolari haftalik to‘lovlar orqali o‘zlarining Londonga 
sayohatlarini mablag‘ bilan ta‘minlab bordilar. Natijada insonlarda sayohat qilish uchun mablag‘ 
jamg‘arish g‘oyasi vujudga keldi. 
Turizm strukturasi rivojlanmagan u paytlarda Tomas Kuk xizmat ko‘rsatuvchi sifatida 
bevosita o‘zi faoliyat ko‘rsatadi. U mehmonxonalarni ijaraga olib. bank ishiga asos soladi va 
Nilda kema flotini vujudga keltiradi hamda nafaqat Yevropada balki Hindiston. Avstraliyada. 
Amerika va Afrikada turistik byurolar (turagentlar) tashkil etadi. 
Tomas Kukning ijtimoiy sayohat g‘oyasi tez orada o‘z taqlidchilarini topadi. Angliyada – 
Gaze. Dean & Dawson. Amerikada xususiy pochta tadbirkori Henry Wells G. Pomeroy va C 
Livingstone bilan birgalikda 1850 yili American Expess Company ga asos solib. ―sayohat 
qilishni istasangiz – Kukni tanlang‖ degan shior ostida faoliyat olib boradi. 
Xalqaro turizmning tarixiy rivojlanish asoslaridan biri bu - Ommaviy standartlashgan 
uzluksiz turizmdan ommaviy difirentsiyalashgan xizmat ko‘rsatishga o‘tish hisoblanadi. Turizm 
XIX asrning 50-yillarida Yevropada ommaviy tus oladi. Jahonda turizm harakatlarida 
qatnashgan umumiy sayyohlar soni 25 million kishini tashkil qilgan. Turizmning bunday tus 
olishi nafaqat boy tabaqaga mansub kishilarning ko‘payishi yoki ularning ehtiyojini qondirilishi 
bilan. balki industirial rivojlangan davlatlar aholisining bu jarayonga ommaviy tarzda qatnasha 
boshlagani va zamonaviy sayohat qilish madaniyatining shakllanganligi bilan ifodalash mumkin. 
Aynan shu paytga kelib dam olish maskanlarini tashkil qilish va ularni boshqarish uslublariga 
asoslangan kuchli turizm industriyasi vujudga keladi. Turli xil hordiq chiqarish maskanlari. 
mehmonxonalar. motellarni ommaviy tarzda qurish davom ettirildi. Ommaviy turizm 1970 
yillargacha uzluksiz davom etdi. Bu davrda turistik sayohatdan maqsad jismoniy dam olib. ish 
qobiliyatini tiklashdan iborat edi. Bu model aholining psixologiyasida shakllandi va «Yaxshi 
dam 
mehnatga 
hamdam» 
tushunchasi 
tarkib 
topdi. 
1960-1970 
yillarda 
Yevropa 
mamlakatlarining iqtisodiy o‘sishi natijasida turizm bozorida talabning ortishi kuzatildi. Bunda 
ichki va tashqi turizm harakatlarida ekstensiv o‘sish ro‘y berdi. Bunga javoban turistik 
tashkilotlar va turistik mahsulotlar ishlab chiqaruvchilar hajmi ortdi.

---

41 
Turistik firmalar «Uzluksiz ommaviy turizmga o‘ta boshladilar. standart xizmatlar» pekij 
turlar kombinatsiyasiga asoslangan edi. 
Uzluksiz turizmdan diferentsial turizmga o‘tish modeli iqtisodiyotdagi «Ishlab 
chiqaruvchilar bozori»dan «Iste‘molchilar bozori»ga asoslangan mezonda amalga oshirildi. 
Bozorlarning tovarlarga to‘lishi. ommaviy iste‘molchilar turmush darajasining o‘sishi. ish 
sharoitlarining yaxshilanishi va bo‘sh vaqtning ortishi diferentsial turizmning rivojlanishiga olib 
keldi.
SHuni alohida ta‘kidlash kerakki. diferentsial turizm har ikkala bozorda (ishlab 
chiqaruvchilar va istemolchilar bozorida) ham o‘z o‘rnini topdi. Iste‘molchilar bozori 
diferentsiallashgan turistik talab bilan tavsiflanadi. ya‘ni iste‘molchilarga turistik xizmatlarning 
keng asortimenti taklif qilina boshlandi va ayni vaqtda iste‘molchilarning ham tanlash 
imkoniyatlari kengaydi. Turistik mahsulotlarning sifati va narxi. iste‘molchilarning ijtimoiy 
bazasining kengayishi. turizmning ommaviylashuvini ta‘minlaydi. unda nafaqat boy va o‘rta 
me‘yordagi. balki aholining quyi qatlami ham ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ishlab 
chiqaruvchilar turizm talabining yangi sigmentlarini o‘ylab topa boshlashdi. Ular taklif 
qilinayotgan 
xizmatlarning 
turlarini 
ko‘paytirishdi. taklifni diferentsiallashtirib. uni 
umumiylashtirishdi.
1980 yillarga kelib Yevropada turizm tendentsiyasi batamom shakllandi va 
ommaviylashdi. Buning asosiy belgilariga quyidagilarni kiritish mumkin: axborot bilan 
ta‘minlanganligi va bilim darajasining yuqoriligi; tovar va xizmatlar sifatiga qo‘yilgan 
talablarning oshishi; faol hayot kechirish usuliga moslashish; doimo o‘z bilimini oshirib borishga 
harakat qilish. 
Turizmda «ommaviy iste‘mol» ko‘pgina rivojlangan davlatlar. ayniqsa. Yevropa 
mamlakatlariga xosdir. Iste‘molchilarning turizm bozoridagi harakatlarining yangi ko‘rinishlari 
va xususiyatlari shakllana boshladi. Bunda axborot hajmining ko‘payishi va erkinligi bilan bir 
qatorda. taklif qilinayotgan xizmatlarga ham yangi ilmiy va amaliy qarashlar vujudga keldi.