Geografiya 10 sinf 2017. indd

Urochishe
  relyefning  mezoshaklida  joylashgan  bo‘lib,  kelib  chiqi-
shi  va  rivojlanishi  jihatdan  uzviy  bog‘liq  bo‘lgan  fatsiyalardan  iborat 
geotizimdir.  Joylarning  alohida  urochishelarga  bo‘linishida  uning  lito-
gen  asosi  –  relyef  hamda  tog‘  jinslarining  litologik  tuzilishi  asosiy 
ahamiyatga  egadir.  Tekisliklarda  urochishe  ko‘proq  jarliklarga,  murak-
kab  tu zilgan  qayirga,  quyi  terrasalarga,  yuqori  terrasalardagi  botiqlarga, 
deltalardagi  qurigan  kichikroq  ko‘llarning  botiqlariga,  tog‘larda  esa  soy-
larga,  adiroldi  qirlarga,  past  va  o‘rtacha  balandlikdagi  tog‘larning  turli 
qismlari  va  boshqalarga  mos  keladi.   
Fatsiya
  –  (lotincha 
facies –
  tashqi  qiyofa  ma’nosini  anglatadi)  tog‘ 
jinslarning  litologik  tarkibi  bir  xil,  relyef  tuzilishi,  namlanishi  bir  xil, 
mikroiqlimi,  tuproqlari,  o‘simlik  va  hayvonot  dunyosi  bir  xil,  ya’ni 
uni  hosil  qiluvchi  komponentlariga  xos  bo‘lgan  belgilari  bir  xilligi  bi-
lan  tavsifl anadigan  eng  oddiy  tuzilgan  va  eng  kichik  geotizimdir.  Fat-
siyalar  relyefning  mikroshakllariga  to‘g‘ri  keladi.  Masalan,  jarlarning 
ichi,  pastqamliklarning  tubi  fatsiyalari.  Fatsiyalar  geotizimlar  ichida  eng 
ochig‘i  hisoblanadi  va  faqat  qo‘shni  fatsiyalar  bilan  o‘zaro  bog‘liqli-
gi  va  aloqadorligi  sharoitidagina  shakllanadi,  rivojlanadi.  Ular  o‘zidan 
katta  bo‘lgan  boshqa  geotizimlarga  nisbatan  tashqi  kuchlar  ta’siriga 
beriluvchan  va  tez  o‘zgaruvchan  bo‘ladi.  Buning  sababi  shundaki,  fat-
siya  doirasida  uning  komponentlari  orasidagi  aloqadorlik  va  bog‘liqlik 
boshqa  geotizimlardagidan  ko‘ra  mo‘rtroq,  tez  shikastlanuvchan,  tashqi 
omillar  ta’siriga  chidamsizroq  ekanligidadir.  Shuning  uchun  ham,  inson-
ning  xo‘jalikdagi  faoliyatini  geotizimlarga  ta’siri  va  uning  o‘ziga  xos 
oqibatlari  dastavval  fatsiyalar  miqyosida  ro‘y  beradi.  Jumladan,  bun-
day  o‘zgarishlar  fatsiyalarning  eng  harakatchan,  o‘zgarishga  moyilroq 
bo‘lgan  o‘simliklarida  ko‘zga  tashlanadi  va  keyinchalik  ularning  bosh-

---

40
qa  xususiyatlari:  mikroiqlimi,  namlanishi,  issiqlik  tartibi  kabilarning 
o‘zgarishiga  olib  keladi.  Tog‘  jinslari  ko‘pincha  o‘zgarmay  qoladi.  Shu 
sababli  fatsiyalarga  bo‘ladigan  inson  ta’siri  to‘xtatilsa,  o‘zgargan  fatsi-
yalar  yana  o‘zining  avvalgi  holatiga  qaytishga  harakat  qiladi.
Geotizimlarning  bir  xil  tabiiy  sharoitga  ega  ekanligi,  ularni  ilmiy  va 
amaliy  jihatdan  o‘rganish  muhim  ekanligini  ko‘rsatadi.  Chunki,  ular-
ning  o‘zgaruvchanligi,  rivojlanishi,  resurslarning  joylashuvi,  mahsuldor-
lik  va  boshqa  xususiyatlarini  tadqiq  qilish,  ulardan  xo‘jalikni  rivojlanti-
rish  maqsadlarida  foydalanishning  eng  samarali  yo‘llarini  ochib  beradi.
Geotizim, geotizimlarning tabaqalanishi, sayyoraviy, regional va topologik geotizim-
lar, landshaft, joy, urochishe, fatsiya.
1. Geotizimlar nima?
2. Geotizimlar qanday tuzilgan?
3. Landshaftlar qanaqa geotizimlardan iborat?
4. O‘zingiz yashab turgan hududda joy, urochishe va fatsiya bo‘yicha misollar kel-
tiring.