Geografiya 10 sinf 2017. indd

Xalqa-
ro  geoxronologik  jadval
da
 
berilgan  ma’lumotlar
 
Xalqaro  stratigrafi ya 
komissiyasining  2016-yil  ma’lumotlari  asosida  tuzildi  (3-jadval).
2-rasm.
Kembriy davri trilobitlarining 
toshqotgan namunalari

---

22
Eonlar
, 
yil
Eralar
, 
davom etishi 
mln yil
Davrlar
,  belgisi/
davom etishi 
Tog‘ burma- lanishlari
Ko‘tarilgan tog‘lar va 
o‘lkalar
Yer tarixidagi muhim voqealar va 
paleogeografi
 k sharoit
Fanerozoy
,
541 mln 
Kaynozoy
,
KZ
66 mln
Antropogen
 
(to‘rtlamchi), Q  2,5 mln yil
Alp
Alp, 
Bolqon, 
Karpat, 
Kavkaz, 
Pomir
, 
Himolay
, 
Kamchatka 
tog‘la
ri, 
And, 
Kordilyeraning 
g‘arbiy 
tizmalari, 
O‘rta 
dengiz 
sohillari, 
Pont, 
Kuril, 
Yaponiya, 
Filippin, 
Malak 
ka 
orol 
lari
, 
Yangi 
Zelandiya, 
Yangi 
Gvineya 
orollari, 
Antarktida 
yarimoroli hu 
dudlari.
Eng 
asosiy 
o‘zgarishlar: 
odamning 
paydo
 
bo‘lishi, 
hozir
gi 
davr 
or
ganizmlari, 
13 
ta
 
iqlim 
mintaqalari, 
tabiat 
zonalari 
shakllandi,
 
muz 
bosish 
hodisalari 
bo‘lib 
o‘tgan. 
Eraning
 
boshiga 
kelganda 
or
ganik 
dunyo 
yanada
 
murakkablashgan. 
Bir 
qancha 
qushlar 
va
 
sutemizuvchilar 
paydo 
bo‘lgan. 
Ba’zi 
sut
 
emizuvchilar 
quruqlikda, 
boshqalari 
dengizda
 
yashashga, ayrimlari uchishga moslashgan.
Dunyodagi 
neft 
zaxirasining 
25,5 
%,
 
gazning 
11,3 
% 
paleogen 
va 
neogen
 
yotqiziqlariga to‘g‘ri keladi.
Neogen,  N  20,5 mln yil
Paleogen, ᵽ 43 mln yil 
Mezozoy
,
MZ 
186 mln 
Bo‘r
, K
79 mln yil
Mezozoy  (Kimmeriy
, 
Laramiy
, 
Nevadiy)
Kordilyeraning 
 shimoliy 
tizmalari, 
Uzoq 
Sharq, 
 
Hindi 
xitoy
, 
Malakka 
yarim 
orolari, 
Yava 
orolining 
shimoli, 
Kalimantan 
oroli 
ning 
janubi.
Ikkita 
materik: 
Lavraziya 
va 
Gondvana,
 
ikkita 
okean: 
Tinch 
va 
Tetis 
mavjud 
bo‘lgan.
 
Hind 
va 
Atlantika 
okeanlari 
endigina 
paydo
 
bo‘la 
boshlagan. 
Shimoliy 
Muz 
okeani 
ichki
 
suv 
havzasi 
bo‘lgan. 
Iqlim 
va 
relyefning 
keskin
 
o‘zgarishi, 
okean 
suvlarining 
sho‘r 
lik 
va
 
mineralogik 
tarkibining 
o‘zgarishi 
oqibatida
 
paleozoyga 
mansub 
bo‘lgan 
hayvonlar 
qirilib
 
ketgan. 
Ularning 
o‘rniga 
yangi 
hayvonot
 
olami 
paydo 
bo‘lgan. 
Trias 
davri 
oxirida
 
qirqquloqlar
, 
ignabar
glilar 
ko‘paygan. 
Yura
 
davri 
oxirida 
sudraluvchilardan 
qadimgi
 
qushlar 
kelib 
chiqqan. 
Bo‘r 
davrida 
tishli
 
qushlar 
tarqalib, 
bahaybat 
dinozavrlar 
paydo
 
bo‘lgan.
 
Dunyoda 
qazib 
olinayotgan 
neftning 
67,7 
%, 
gazni
ng 
62,4 
% 
mezozoy 
yotqiziqlari orasidan olinmoqda. 
Yura, J 56 mln yil
Trias, 
T 
51 mln 
Paleozoy
,
PZ
289 mln 
Perm, P
 
47 mln yil
Gersin
Ural,  Oltoy
, T
yanshan, 
G‘arbiy 
Yevropa, 
Appalachi, Sharqiy 
Avstraliya, Kap tog‘lari,  Shimoliy 
Afrika, Janubiy 
Amerikaning Patagoniya 
o‘lkasi. 
Era 
boshlarida 
Janubiy 
yarimshardagi
 
quruqliklar 
Gondvana 
materigiga 
birlashgan,
 
era 
oxirlariga 
kelib 
(perm) 
Gondvana 
va
 
Lavraziya 
materiklari 
birlashib 
yagona
 
Pangeya 
materigini 
hosil 
qilgan 
hamda 
yagona
 
Pantalassa 
okeani 
shakllangan. 
Pangeya 
ko‘p
 
o‘tmasdan 
yana 
parchalanib 
yangi 
Tetis 
va
 
Reya okeanlari paydo bo‘la boshlagan.
Quyi 
paleozoy 
yotqiziqlarida 
turli 
or
ganik
 
qoldiqlar 
juda 
ko‘p 
uchraydi. 
Kembriy 
davri
 
yotqiziqlarida 
1500 
tur
, silur 
davrida 
15000
 
turdagi 
hayvon 
va 
o‘simliklar 
mavjud 
bo‘lgan.
 
Bu 
or
ganizmlarning 
deyarli 
barchasi 
dengiz
 
muhitida 
yashagan. 
Silur 
davrida 
birinchi
 
baliqlar 
va 
quruqlikda 
o‘suvchi 
o‘simliklar
 
psilofi
 tlar 
paydo 
bo‘ladi. 
Devonda, 
ayniqsa,
 
baliqlar 
tez 
taraqqiy 
etgan, 
ordovikda
 
dastlabki 
umurtqalilar 
paydo 
bo‘lgan.
 
Toshko‘mir 
davrida 
Yer 
taraqqiyotidagi 
eng
 
ko‘p 
daraxt 
o‘simliklari 
o‘sadi. 
Ko‘plab
 
toshko‘mir konlari hosil bo‘lgan.
 
Toshko‘mir
, C 
60 mln yil
Devon, D  61 mln yil
Silur
, S 
24 mln yil
Kaledon
Nyufaundlend yarimoroli, 
Kanada 
Arktika 
arxipelagi, Sharqiy  va G‘arbiy Sayan, 
Qozog‘iston past tog‘lari.
Ordovik, O 42 mln yil
Kembriy
, Km 
55 mln yil
Baykal
Baykalbo‘yi 
va 
Baykalorti 
tizmalari, Braziliya  yassi tog‘ligi, Koreya  yarimorolidagi ba’zi  tog‘lar
, Janubiy 
Afrika.
Proterozoy 
PR 2,0  mlrd 
Neoproterozoy erasi
A
rxey 
eoni 
boshlarida 
kremniyli
 
jinslarda 
karbonat 
angidrid 
gazi 
44,2 
%,
 
kislorod 
5,5 
%, 
19 
% 
azot 
va 
boshqa 
gazlar
 
uchragan. 
Bu 
davrda 
yirik 
yaxlit 
quruqliklar
 
shakllanmagan. 
Okean 
suvlarining 
harorati
 
100° 
C 
atrofi
 da 
bo‘lib, 
proterozoy 
eonining
 
oxirida 
22° 
C 
gacha 
pasaygan. 
Tokembriy
 
yotqiziqlari 
barcha 
materiklarda 
tarqalgan
 
bo‘lib 
yotqiziqlarida 
or
ganik 
hayot 
izlari 
ko‘p.
 
Ko‘k-yashil 
suvo‘tlar 
va 
bakteriyalarning
 
hayot mahsullari mavjud.
 
Tokembriy 
yotqiziqlarida 
temir 
rudalari,
 
aluminiy 
xomashyosi, 
mar
ganes, 
oltin 
va
 
uran, 
mis, 
nikel, 
kobalt 
rudalari, 
qo‘r
g‘oshin,
 
rux, 
slyuda, 
keramika 
xomashyosi 
va 
nodir
 
metallar bor
.
Mezoproterozoy erasi
Paleoproterozoy erasi
Arxey
,
AR 
1,5 mlrd
Neoarxey erasi
Mezoarxey erasi
Paleoarxey erasi
Eoarxey erasi
Xades, 
X
0,5-0,6  mlrd 
Erta imbriy erasi
Nektar erasi
Havzalar guruhi erasi
Sirli (yopiq) erasi
Xalqar
o 
geoxr
onologik 
jadval
3-jadval

---

23
Eonlar
, 
yil
Eralar
, 
davom etishi 
mln yil
Davrlar
,  belgisi/
davom etishi 
Tog‘ burma- lanishlari
Ko‘tarilgan tog‘lar va 
o‘lkalar
Yer tarixidagi muhim voqealar va 
paleogeografi
 k sharoit
Fanerozoy
,
541 mln 
Kaynozoy
,
KZ
66 mln
Antropogen
 
(to‘rtlamchi), Q  2,5 mln yil
Alp
Alp, 
Bolqon, 
Karpat, 
Kavkaz, 
Pomir
, 
Himolay
, 
Kamchatka 
tog‘la
ri, 
And, 
Kordilyeraning 
g‘arbiy 
tizmalari, 
O‘rta 
dengiz 
sohillari, 
Pont, 
Kuril, 
Yaponiya, 
Filippin, 
Malak 
ka 
orol 
lari
, 
Yangi 
Zelandiya, 
Yangi 
Gvineya 
orollari, 
Antarktida 
yarimoroli hu 
dudlari.
Eng 
asosiy 
o‘zgarishlar: 
odamning 
paydo
 
bo‘lishi, 
hozir
gi 
davr 
or
ganizmlari, 
13 
ta
 
iqlim 
mintaqalari, 
tabiat 
zonalari 
shakllandi,
 
muz 
bosish 
hodisalari 
bo‘lib 
o‘tgan. 
Eraning
 
boshiga 
kelganda 
or
ganik 
dunyo 
yanada
 
murakkablashgan. 
Bir 
qancha 
qushlar 
va
 
sutemizuvchilar 
paydo 
bo‘lgan. 
Ba’zi 
sut
 
emizuvchilar 
quruqlikda, 
boshqalari 
dengizda
 
yashashga, ayrimlari uchishga moslashgan.
Dunyodagi 
neft 
zaxirasining 
25,5 
%,
 
gazning 
11,3 
% 
paleogen 
va 
neogen
 
yotqiziqlariga to‘g‘ri keladi.
Neogen,  N  20,5 mln yil
Paleogen, ᵽ 43 mln yil 
Mezozoy
,
MZ 
186 mln 
Bo‘r
, K
79 mln yil
Mezozoy  (Kimmeriy
, 
Laramiy
, 
Nevadiy)
Kordilyeraning 
 shimoliy 
tizmalari, 
Uzoq 
Sharq, 
 
Hindi 
xitoy
, 
Malakka 
yarim 
orolari, 
Yava 
orolining 
shimoli, 
Kalimantan 
oroli 
ning 
janubi.
Ikkita 
materik: 
Lavraziya 
va 
Gondvana,
 
ikkita 
okean: 
Tinch 
va 
Tetis 
mavjud 
bo‘lgan.
 
Hind 
va 
Atlantika 
okeanlari 
endigina 
paydo
 
bo‘la 
boshlagan. 
Shimoliy 
Muz 
okeani 
ichki
 
suv 
havzasi 
bo‘lgan. 
Iqlim 
va 
relyefning 
keskin
 
o‘zgarishi, 
okean 
suvlarining 
sho‘r 
lik 
va
 
mineralogik 
tarkibining 
o‘zgarishi 
oqibatida
 
paleozoyga 
mansub 
bo‘lgan 
hayvonlar 
qirilib
 
ketgan. 
Ularning 
o‘rniga 
yangi 
hayvonot
 
olami 
paydo 
bo‘lgan. 
Trias 
davri 
oxirida
 
qirqquloqlar
, 
ignabar
glilar 
ko‘paygan. 
Yura
 
davri 
oxirida 
sudraluvchilardan 
qadimgi
 
qushlar 
kelib 
chiqqan. 
Bo‘r 
davrida 
tishli
 
qushlar 
tarqalib, 
bahaybat 
dinozavrlar 
paydo
 
bo‘lgan.
 
Dunyoda 
qazib 
olinayotgan 
neftning 
67,7 
%, 
gazni
ng 
62,4 
% 
mezozoy 
yotqiziqlari orasidan olinmoqda. 
Yura, J 56 mln yil
Trias, 
T 
51 mln 
Paleozoy
,
PZ
289 mln 
Perm, P
 
47 mln yil
Gersin
Ural,  Oltoy
, T
yanshan, 
G‘arbiy 
Yevropa, 
Appalachi, Sharqiy 
Avstraliya, Kap tog‘lari,  Shimoliy 
Afrika, Janubiy 
Amerikaning Patagoniya 
o‘lkasi. 
Era 
boshlarida 
Janubiy 
yarimshardagi
 
quruqliklar 
Gondvana 
materigiga 
birlashgan,
 
era 
oxirlariga 
kelib 
(perm) 
Gondvana 
va
 
Lavraziya 
materiklari 
birlashib 
yagona
 
Pangeya 
materigini 
hosil 
qilgan 
hamda 
yagona
 
Pantalassa 
okeani 
shakllangan. 
Pangeya 
ko‘p
 
o‘tmasdan 
yana 
parchalanib 
yangi 
Tetis 
va
 
Reya okeanlari paydo bo‘la boshlagan.
Quyi 
paleozoy 
yotqiziqlarida 
turli 
or
ganik
 
qoldiqlar 
juda 
ko‘p 
uchraydi. 
Kembriy 
davri
 
yotqiziqlarida 
1500 
tur
, silur 
davrida 
15000
 
turdagi 
hayvon 
va 
o‘simliklar 
mavjud 
bo‘lgan.
 
Bu 
or
ganizmlarning 
deyarli 
barchasi 
dengiz
 
muhitida 
yashagan. 
Silur 
davrida 
birinchi
 
baliqlar 
va 
quruqlikda 
o‘suvchi 
o‘simliklar
 
psilofi
 tlar 
paydo 
bo‘ladi. 
Devonda, 
ayniqsa,
 
baliqlar 
tez 
taraqqiy 
etgan, 
ordovikda
 
dastlabki 
umurtqalilar 
paydo 
bo‘lgan.
 
Toshko‘mir 
davrida 
Yer 
taraqqiyotidagi 
eng
 
ko‘p 
daraxt 
o‘simliklari 
o‘sadi. 
Ko‘plab
 
toshko‘mir konlari hosil bo‘lgan.
 
Toshko‘mir
, C 
60 mln yil
Devon, D  61 mln yil
Silur
, S 
24 mln yil
Kaledon
Nyufaundlend yarimoroli, 
Kanada 
Arktika 
arxipelagi, Sharqiy  va G‘arbiy Sayan, 
Qozog‘iston past tog‘lari.
Ordovik, O 42 mln yil
Kembriy
, Km 
55 mln yil
Baykal
Baykalbo‘yi 
va 
Baykalorti 
tizmalari, Braziliya  yassi tog‘ligi, Koreya  yarimorolidagi ba’zi  tog‘lar
, Janubiy 
Afrika.
Proterozoy 
PR 2,0  mlrd 
Neoproterozoy erasi
A
rxey 
eoni 
boshlarida 
kremniyli
 
jinslarda 
karbonat 
angidrid 
gazi 
44,2 
%,
 
kislorod 
5,5 
%, 
19 
% 
azot 
va 
boshqa 
gazlar
 
uchragan. 
Bu 
davrda 
yirik 
yaxlit 
quruqliklar
 
shakllanmagan. 
Okean 
suvlarining 
harorati
 
100° 
C 
atrofi
 da 
bo‘lib, 
proterozoy 
eonining
 
oxirida 
22° 
C 
gacha 
pasaygan. 
Tokembriy
 
yotqiziqlari 
barcha 
materiklarda 
tarqalgan
 
bo‘lib 
yotqiziqlarida 
or
ganik 
hayot 
izlari 
ko‘p.
 
Ko‘k-yashil 
suvo‘tlar 
va 
bakteriyalarning
 
hayot mahsullari mavjud.
 
Tokembriy 
yotqiziqlarida 
temir 
rudalari,
 
aluminiy 
xomashyosi, 
mar
ganes, 
oltin 
va
 
uran, 
mis, 
nikel, 
kobalt 
rudalari, 
qo‘r
g‘oshin,
 
rux, 
slyuda, 
keramika 
xomashyosi 
va 
nodir
 
metallar bor
.
Mezoproterozoy erasi
Paleoproterozoy erasi
Arxey
,
AR 
1,5 mlrd
Neoarxey erasi
Mezoarxey erasi
Paleoarxey erasi
Eoarxey erasi
Xades, 
X
0,5-0,6  mlrd 
Erta imbriy erasi
Nektar erasi
Havzalar guruhi erasi
Sirli (yopiq) erasi

---

24
Yer  geologik  taraqqiyotining 
tokembriy
  supereoni  4  mlrd  yil  davom 
etgan.  Bu  bosqich  Yer  tarixining  sayyora  shaklini  olgan  kundan  bosh-
lanib,  proterozoy,  arxey  va  xades  eonlarini  qamrab  oladi  va  bundan 
541–570  mln  yil  oldin  tugagan.  Bu  bosqichda  tektonik  harakatlar,  mag-
matizm  hodisalari, Yerni  meteoritlar  “yomg‘iri  toshbo‘ron”  qilishi  kuch-
li  ro‘y  bergan.  Atmosfera,  asosan,  azot,  ammiak,  karbonat  angidridi, 
suv  bug‘lari,  metan,  vodorod,  inert  gazlar,  kislotalardan  tashkil  topgan. 
Ayrim  olimlarning  fi kricha,  dastlabki  atmosfera  kislorodsiz  bo‘lgan.  Yer 
po‘sti  sovigandan  (suvning  qaynash  haroratidan  pastga  tushganidan) 
so‘ng  Yer  yuzasining  ma’lum  pastqam  joylarida  kichik  suv  havzalari 
(ko‘llar  va  dengizlar)  paydo  bo‘ladi.  Ular  bir-biri  bilan  tutashib  katta 
suv  havzalarini  hosil  qilgan  va  ular  okean  deb  atalgan.  Bosqich  oxir-
larida  tog‘  jinslarining  nurashi  va  eroziya  natijasida  cho‘kindi  jinslar 
to‘planishiga  sharoit  yuzaga  kelgan.  Olimlar  litosfera,  atmosfera  va 
gidrosferalarning  hosil  bo‘lishida  vulqonlar  asosiy  vazifani  bajargan, 
deb  hisoblaydilar.
Fanerozoy
  Yer  geologik  taraqqiyotidagi  ikkinchi  yirik  supereon  
bo‘lib,  davomiyligi  541  mln  yil  va  hozirgacha  davom  etmoqda.  U 
oldingi  bosqichdan  tirik  organizmlar  qoldiqlarining  ko‘pligi  bilan  yaq-
qol  ajralib  turadi.  Ushbu  bosqich  bitta  fanerozoy  eoni  va  uchta  era: 
paleozoy,  mezozoy  va  kaynozoy  eralarini  qamrab  oladi.
Astronomik bosqich, geologik bosqich, biologik bosqich, antropogen bosqich, geo-
xronologiya, geoxronologik shkala, tokembriy, fanerozoy.
1. Geoxronologiya nima?
2. Geoxronologik shkala qanday tuziladi?
3. Yer taraqqiyotining qanday bosqichlarini ajratish mumkin?
4. Daftaringizga geoxronologik jadvalni chizing va jadvaldagi ko‘tarilgan tog‘lar va 
o‘lkalarni xaritadan toping.