|
1-jadval
Yerning ayrim o‘lchamlari
O‘rtacha ekvatorial radiusi
6378,14 km
Ekvator uzunligi
40 075,7 km
O‘rtacha qutbiy radiusi
6356,78 km
Hajmi
1,083 × 10
12
km
3
Qutbiy siqiqligi
21,36 km
O‘rtacha zichligi
5,52 g/sm
3
Ekvatorial siqiqligi
213 m
Massasi
5,976 × 10
24
kg
Meridian uzunligi
40 008,5 km
Yer yuzasining maydoni
510 mln km
2
Yerning shakli va o‘lchamlarining geografi k ahamiyati
quyidagilarda
namoyon bo‘ladi:
- Yerning sharsimon shakli quyosh nurlari tushish burchagining ek-
vatordan qutblarga tomon qonuniyatli o‘zgarib borishiga sabab bo‘ladi.
Bu esa
geografi k zonallik qonuniyatini
yuzaga keltirgan;
- Yerning sharsimon shakli moddalarni bir joyga to‘playdi va
quyuqlashtiradi. Natijada moddalar siqiladi va zichlashadi, ichki qismi-
da turli zichlikka ega qobiqlar hosil bo‘ladi. Yerning
qobiqli tuzilishi
uning asosiy xususiyatidir;
- Yer yuzasi, jumladan, geografi k qobiqning dumaloq (sharsimon)
shakldaligi makonning
bir butun
va
cheksizligini
ta’minlaydi;
- Yerning haqiqiy shakli – geoidning shardan og‘ishi Yer ichida-
gi moddalarining muvozanatga intilishi tufayli yer po‘stida ko‘tari-
lishlar va cho‘kishlar, yer yoriqlari yuzaga kelishiga, oqibatda rel-
yefning o‘zga rishiga sabab bo‘ladi. Relyef va tektonik harakatlar
geografik qobiqda
azonallik
qonuniyatini yuzaga keltiruvchi omil-
lardir. Zonallik va azonallik qo nuniyatlarining bir joyda va bir
15
paytda namoyon bo‘lishi Yer yuzi tabiatining turli-tuman bo‘lishini
keltirib chiqargan;
- Yer zichligi va massasining kattaligi uning tortish kuchi katta
bo‘lishini, bu esa o‘z atrofi da havo va suvni ushlab turishini ta’min-
lagan. Yer yuzasidagi atmosfera bosimining mavjudligi suvning suyuq
holda bo‘lishiga imkon beradi, aks holda suv bug‘lanib ketgan bo‘lar
edi. Yerda ma’lum bir doimiy issiqlik sharoitini ushlab turishda atmos-
fera va gidrosferaning ahamiyati katta. Atmosfera Quyoshdan kelayot-
gan zararli elektromagnit nurlarni ushlab qoladi. Dunyo okeani esa juda
katta issiqlik manbayidir.
Yer sayyorasi bir vaqtning o‘zida bir qancha
harakatlarni
amalga
o shiradi. Ulardan Yer tabiati va odamlar hayoti uchun eng ko‘p ta’sir
ko‘rsatadiganlari Yerning Quyosh atrofi da, o‘z o‘qi atrofi da va Yer–Oy
umumiy og‘irlik markazi atrofi da aylanishidir.
Yer Quyosh atrofi da soat miliga teskari yo‘nalishda o‘rtacha 29,8 km/
sekund tezlik bilan 934 mln km bo‘lgan
orbitani
365 sutka 6 soatda
to‘la bir marta aylanib chiqadi. Yer orbitasi (Quyosh atrofi da ayla nish
yo‘li) ellips shaklda. Shuning uchun Quyosh bilan Yer orasidagi maso-
fa doim o‘zgarib turadi. Yer orbitasining Quyoshga eng yaqin nuqtasi
–
perigeliy
deyiladi. Bu nuqtada Yer va Quyosh orasidagi masofa 147
mln km ga teng. Yer orbitasining Quyoshdan eng uzoq nuqtasi esa
afe-
liy
deyilib, Yer bilan Quyosh o‘rtasidagi masofa 152 mln km bo‘ladi.
Shuning uchun Yer orbita bo‘ylab
turli tezlikda
harakat qiladi, ya’ni
perigeliyda eng tez
(30,3 km/sekund),
afeliyda eng sekin
(29,3 km/
sekund) aylanadi. Buning oqibatida Quyosh Shimoliy yarimsharga 186
kun, Janubiy yarimsharga esa 179 kun nur sochadi. Lekin bu Yerga ke-
ladigan issiqlikning miqdoriga ta’sir qilmaydi. Yer orbitasining aylanaga
yaqin ellipsligi tufayli Yerga keladigan issiqlikning miqdori o‘zgarmay-
di, ya’ni doimiydir. Shu sababli Yer yuzida doimiy issiq sharoit yuzaga
kelgan.
Yerning Quyosh atrofi da aylanishining geografi k oqibatlari:
yil fasl-
lari hosil bo‘ladi, kun va tun davomiyligi o‘zgaradi, Quyosh turishi
nuqtalari (22 iyun, 22 dekabr) hamda bahorgi va kuzgi tengkunliklar
(21 mart, 23 sentyabr) bo‘ladi, Quyosh Shimoliy yarimsharga 1 hafta
ko‘proq nur sochadi, yorug‘lik mintaqalari hosil bo‘ladi, doimiy issiq-
lik sharoit qaror topadi, musson shamollari paydo bo‘ladi, umuman,
geografi k qobiqda
yillik ritmiklik qonuniyati
yuzaga keladi.
16
Yer o‘z o‘qi atrofi da aylanganda aylanish o‘qi orbita tekisligiga nis-
batan 66,5° burchak hosil qiladi. Yer aylanishi ning burchak tezligi 1
soatda 15°, ya’ni Yer yuzidagi har qanday nuqta (qutblardan tashqari)
1 soatda 15° ga buriladi. Lekin sekundiga masofa hisobidagi tezlik har
xil kenglikda turlicha. Ekvatordan qutblarga tomon kamayib boradi. Ek-
vatorda eng katta bo‘lib, sekundiga 455 m, qutblarda esa 0 m ga teng.
Yerning o‘z o‘qi atrofi da aylanishining geografi k oqibatlari: sutka qa-
ror topadi, kun va tun almashinadi, geografi k qobiqda sutkalik ritmiklik
ro‘y beradi, Koriolis kuchi hosil bo‘ladi, geografi k qutblar vujudga ke-
ladi, turli meridianlarda mahalliy vaqt har xil bo‘ladi.
Koriolis kuchi Yer aylanishining buruvchi kuchi bo‘lib, uning ta’sirida
gorizontal harakat qilayotgan hamma jismlar o‘z yo‘nalishidan Shimoliy
yarimsharda o‘ngga, Janubiy yarimsharda chapga og‘adi. Uning ta’siri-
da havo massalari, siklonlar va antisiklonlar, shamollar, dengiz oqimlari
o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi, daryo suvlari Shimoliy yarimsharda ko‘proq
o‘ng qirg‘og‘ini, Janubiy yarimsharda chap qirg‘og‘ini yemiradi.
Yer Oy bilan birgalikda umumiy og‘irlik markazi atrofi da aylana-
di. Yer–Oy umumiy og‘irlik markazi Yerning ichki qismida, uning
markazidan radiusining ¾ qismi masofada joylashgan. Yerning Yer–Oy
umumiy og‘irlik markazi atrofi da aylanishi, Oyning tortishi oqibatida
qalqish hodisasi, ya’ni Yerdagi hamma jismlar Oyga tomon tortilishi
ro‘y beradi. Bu, ayniqsa, Dunyo okeanida yaqqol seziladi. Shuningdek,
Oyning tortishi oqibatida Yerning o‘z o‘qi atrofi da aylanishi sekinla-
shadi. Qalqish hodisasi va Yer aylanishi sekinlashishining Yer tabiatiga
ta’siri haqida yuqorida aytib o‘tilgan.
Umuman, yuqorida aytilganidek, Yerning Koinotdagi o‘rni, unga os-
mon jismlarining ta’siri, uning shakli va o‘lchamlari Yerda hayotning
paydo bo‘lishini, tirik organizmlar uchun qulay muhitni va eng asosiysi,
odamning paydo bo‘lishi va jamiyatning barqaror rivojlanishini ta’min-
lagan. Bugungi sivilizatsiyani saqlab qolish esa insonning o‘z qo‘lidadir.
Koinot, galaktika, Quyosh sistemasi, geoid, Yerning o‘lchamlari, Yerning harakatlari,
aylanish tezligi, tektonik sikl, orbita, yil fasllari, Koriolis kuchi, qalqish hodi sasi.
1. Quyosh sistemasi nimalardan tuzilgan?
2. Quyosh Yer tabiatiga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
3. Oyning Yer tabiatiga ta’sirlarini aytib bering?
4. Yerning o‘z o‘qi atrofi da aylanishi oqibatida ro‘y beradigan hodisalarni o‘zingiz
yashaydigan joyda kuzating va daftaringizga yozing.
17
Do'stlaringiz bilan baham: |
