Geografik globus

Geografik globus.

Globus - Yer sharining kichraytirilgan modeli bo’lib, Yerning tashqi qiyofasini hamda uning yirik qismlari (materiklar, okeanlar, ularning bo’laklari) nisbatini eng to’g’ri va ko’rgazmali tasvir-laydi.

Globusda kartografik tasvirning xatoliklari bo’lmaydi, shuning uchun undagi turli geografik obyektlarni bir-biriga taqqoslash mumkin.

Globus yuzasining hamma qismida masshtab bir xil, ya’ni o’zgarmas bo’ladi.

Maktab o’quv globuslari 1:83000000, 1:50000000, 1:40000000, 1:30000000 masshtabda tayyorlanadi.

Yunon olimi Pifagor (eramizdan avvalgi VI asr) ning Yer shar shaklida degan fikriga asoslanib, yunonistonlik Krates (er.av.II asr) birinchi globusni yasagan.

O’rta Osiyoda birinchi bo’lib Abu Rayhon Beruniy (973 - 1048 - y.) Shimoliy yarimsharning globusini yasagan.

Birinchi mukammalroq geografik globusni 1492-yilda Martin Bexaym yasagan. Lekin unda Amerika, Avstraliya va Antarktida tasvirlanmagan. Hoji Yusuf Hay’atiy 1886-yilda ishlagan globus Samarqanddagi madaniyat va san’at tarixi muzeyida saqlanmoqda.

M.Ulug’bek nomidagi O’zMU geografiya fakultetida 1984-yilda H.Hasanov rahbarligida I.Y.Oshev yasagan ulkan “Relyefli globus” o’rnatilgan.

Hozirgi vaqtda globuslarning bir necha turlari mavjud. Bular maktab globusi, relyefli globus, osmon jismlarini tasvirlovchi globuslardir.

Globus geografiya uchun  eng zarur qo’llanmadir. Yer sharining  modeli. Globusning  qimmatli va o’ziga  xos xususiyati uni teng  masshtabligidir . Globus- yer haqida  to’g’ri tasavvur beradigan  maydon va eng  qisqa  oraliqlarni to’g’ri ko’rsatadigan  va ifodalaydigan asosiy o’quv  qurolidir. Globus barcha  tabiiy geografiya  kurslarida quyidagi  masalalarni hal etishda qo`llaniladi: 

• 
  Yerning  umumiy ko’rinishini  tasavvur etishda;  
  
• 
  Yerning sharsimonligini isbotlashda; 
  
• 
  Yer yuzasidan kotarilgani sari   gorizantning  kengayib borishi  tushuntirishda;  
  
• 
  Materiklar  bilan okeanlarning  o’zaro holati; 
  
• 
  Kattalik, shakllarini o’rganishda; 
  
• 
  Qutb nuqtasining xususiyati va  Qutbdagi yo’nalishlarni o’rganishda; 
  
• 
  Qutb, ekvator, meridian, paralellarning o’rganishda;  
  
• 
  Yarimshar tushunchalarni egallashda; 
  
• 
  Yerning o’z o’qi atrofidagi harakatini  tasavvur etishda; 
  
• 
  Yer  o`qining  yuzasiga  nisbatan  oqqanligini  tushuntirishda; 
  
• 
  Yil fasllarini o’rganishda;  
  
• 
  Oyning yer atrofida  harakatining  o’rganishda;  
  
• 
  Fasllarining vujudga kelishini tushuntirishda; 
  
• 
  Quyosh va Oy  tutulishini  o’rganishda; 
  
• 
  Yerning kattaligini va ellipsligini tushuntirishda; 
  
• 
  Yer sharining kattaligiga  nisbatan tog’ tizmalarining  balandligini tasavvur etishda; 
  
• 
  Gradus to’rini o’rganishda; 
  
• 
  Kenglik va o’zunlikni tasavvur etishda; 
  
• 
  Geografik koordinadalarni belgilashda; 
  
• 
  Quyosh nurining  yer sharining  turli kengliklarda turli burchak bilan  tushishini ko’rsatishda; 
  
• 
  Tropiklar va qutubni, doiralarini tushinishda; 
  
• 
  Yer sharining  issiqlik mintaqlarini  o’rganishda;  
  
• 
  Atmosferaning umumiy  sirkulyasiyasini o’rganishda; 
  
• 
  Passatlarni o’rganishda; 
  
• 
  Dengiz oqimlarini tushintirishda; 
  
• 
  Sayohat va  uchush yo’llarini ko’rsatishda; 
  
• 
  Joyning geografik o’rnini aniqlashda; 
  
• 
  Havo va suv yo’llarining  uzunligini ko’rsatishda; 
  
• 
  Arktika va Antarktida  tushunchalarini bilib olishda; 
  
• 
  O’zbekistoning yer sharidagi  o’rnini  tasavvur etishda; 
  
• 
  Yer sharidagi ayrim nuqtalarni bilib olishda;
  
• 
  Shaharlar orasidagi eng qisqa masofalarni aniqlashda; 
  

  Globusdan, odatda, karta  bilan  birga  foydalaniladi. Ba’zi masalalar avval globusdan, keyin xarita o’rganiladi.

GLOBUS (lot. globus — shar, kurra) — Yer sharining modeli, uning kichik masshtabdagi sharsimon nusxasi. Globusda Yerning geometrik konturlari va maydonlar nisbatini saqlagan holda butun yer yuzasidagi geografik obyektlar (quruqlik va suv havzalari, tog, tekislik va b.) qiyofasi muayyan nisbatda juda kichraytirilgan holda tasvirlanadi. Globusda geografik xaritalarda yoʻl qoʻyiladigan yoʻnalish, maydon va shakl xatoliklari boʻlmaydi. Globuslar foydalanish maqsadlariga koʻra birbiridan farq qiladi: oʻquv Globuslari, ilmiy ishlarga moʻljallangan Globuslar, transport qatnovi uchun amaliy maqsadlarda foydalaniladigan Globus lar. Masshtabi maqsadga koʻra tanlanadi. Oʻquv Globuslari, odatda, 1:83 000 000, 1:50 000 000, 1:40 000 000, 1:30 000 000 masshtabda tayyorlanadi. Shu bilan birga ulkan Globuslar ham yasalgan. Hoz. vaqtda Sankt-Peterburg sh. da saklanadigan Globus masshtabi 1:4 000 000, Toshkentda OʻzMU geogr. fakultetidagi Globus masshtabi 1:7 000 000.

Yer yuzasi tasvirlangani ge o grafik G., Oy yuzasi tasvirlangan Oy G. i, osmon sferasi tasvirlangan osmon G. i deb ataladi. Xaritagrafik mazmuniga koʻra ham Globuslar har xil boʻlishi mumkin. Eng keng tarqalgani tabiiy geografik Globus lardir.

Globus yasash tarixi uzoq oʻtmishdan boshlangan. Qadimda sanokligina olimlarning olam haqidagi ilmiy tugʻri tasavvurlari dastlabki Globus larda uz aksini topgan. Dastlabki ibtidoiy Globusni mil. av. 2-a. da yunonistonlik Krates yasagan va u Oʻrta asr G. laridan ancha farq qilgan.

Sharqda dastlabki ilmiy Globusni Xorazmda Abu Rayhon Beruniy 1016-y. da yasagan (P. G. Bulgakov uni 995-y. da yasalgan deb yozgan), u faqat Shim. yarim shardan iborat eng birinchi boʻrtma (relyefli) Globus boʻlib, aholi yashaydigan joylar aniq kursatilgan. Globusning diametri qariyb 5 m boʻlganligi maʼlum (masshtabi 1:2 500 000). Beruniy oʻzi yasagan Globus haqida «Geodeziya» asarida yozib qoldirgan. 13-a. da Misrda ham Globus ishlangan. 1492-y. Nyurnbergda nemis geografi va sayyohi Martin Bexaym (1459—1507) diametri 0,54 m li Globus («Yer olmasi»)ni yasagan. Unda Yangi Dunyoni kashf kilinishi arafasidagi Yer yuzasi haqidagi tasavvurlar aks etgan. Bexaym bu Globusni yasashda asosan Ptolemey maʼlumotlariga asoslangan dunyo xaritasidan foydalangan. Toshkentdagi katta Globus Toshkent un-ti buyurtmasi bilan 1979—84 y. larda Perm davlat un-ti laboratoriyasida yasalgan (diametri 196 sm, ogʻirligi 490 kg, yuzasi 13 m2 ga yaqin, oʻquv maqsadlarida foydalaniladi). Bu G. ni buyurtirish va olib kelish tashabbuskori geogr. fanlari doktori, prof. H. H. Hasanov boʻlgan. Masshtabi ikki xil: gorizontal masshtabi 1:7 000 000, vertikal masshtabi 1:2 000 000. Yer yuzasidagi baland-pastliklar Yerning kattaligiga nisbatan juda kichik boʻlganligi sababli 2 xil masshtab qabul qilingan. Bunday qilinmasa Globusda Yer yuzasi relyefi shakllari koʻrinmay qoladi. Yer yuzasi shakllari boʻrtma usulda, landshaftlar ranglar bilan tasvirlangan. Landshaftlarga rang tanlashda Yerning koinotdan olingan suratlari ranglaridan foydalanilgan.

15-a. da Samarqanddagi Mirzo Ulugʻbek qurdirgan rasadxonada ham kattagina Globus boʻlgan. Unda iqlimlarning chegaralari, togʻlar, choʻllar, dengizlar va daryolar koʻrsatilgan. Binobarin, dunyodagi ikkinchi Globusni Samarkand astronomlari yasashgan. Ulugʻbekning oʻlimidan keyin u mutaassiblar tomonidan yoʻqotilgan. Samarqanddagi Oʻzbekiston xalqlari tarixi va madaniyati muzeyida katta noyob bir Globus saqlanadi. Mukammal ishlangan bu Globusni 1895-y. xoʻjandlik maʼrifatchi Hoji Yusuf Mirfayoz oʻgʻli musavvir va olimlar bilan hamjihatlikda yasagan. Globusning balandligi uni koʻtarib turgan tagligi bilan birga 117 sm, shar aylanasi 160 sm, masshtabi 1:2 500 000. G. gradus toʻrlariga boʻlingan. Meridian va parallellar kora rang, tropik chiziqlari va qutb doiralari kizil rang bilan chizilgan. Nolinchi meridian Grinvichdan emas, Afrikaning gʻarbidagi Yashil burun o. laridan oʻtkazilgan. Bu Abu Rayhon Beruniy Globus sidagi boshlangʻich meridianga toʻgʻri keladi. Globusga kariyb mingta nom yozilgan. Globusga belbogʻ tarzida 12 burj doirasi oʻrnatilgan. Har bir burj doirasi ichida burjni anglatuvchi rasmlar — sher, qoʻy, qisqichbaqa, chayon, baliq, qoʻchqor, hoʻkiz va b. tasvirlangan. Bu Turkiston oʻlkasi mahalliy olimlari yaratgan va ilmiy jihatdan oʻz davri uchun eng mukammal Globus dir.

Bugungi kunda eng qadimgi, saqlangan globus nemis tilida Milliy muzey (Nyurnberg shahri). U 1493 - 1494 yilda yaratilgan va "Yer Apple" nomini qabul qildi ("Erdapfel"). Keyinchalik Yaratguvchi nomi bilan "Boyema globuslari" deb nomlandi - nemis Nengin Gyami (Martin Layum). Carografik muhitni mis to'pining yuzasiga qo'llashda Paolo Toskanjelli tahririyatida ptolemy kartalari ishlatilgan. Dunyo amerikalik qit'aning surati yo'q, chunki mustaqilligi Amerigo Vespucci ushbu vositani yaratgandan 20 yil o'tgach isbotlandi.

Kamroq qiziq emas, kim samoviy sohaning surati bilan birinchi globusdir. Mualliflar Buyuk Mug'al sulolasi hukmdorlaridan birining buyrug'i bilan Hindistonga tashvisidi Hindiston metallurgu Muhammad Solih Tatavi bilan bog'liq.

Sayohatchi va qadimgi mutafakkirlarning erimizning shakli va mazmuni haqida ko'plab versiyalarga qaramay, taniqli faylasuf Aristotasi birinchi bo'lib uning yumshatgan falsafiy aristot. Vaqt o'tishi bilan, ilm-fan er bilan bog'liq yana kashfiyotlar uchun batafsilroq materiallarga muhtoj edi.

Shunday qilib, barcha uchun vizual misol bo'lishi mumkin bo'lgan bunday ob'ektni yaratish uchun muvaffaqiyatli urinish amalga oshirildi kerakli ma'lumotlar Bizning erimiz haqida. Ushbu model "Globus" to'piga ega bo'lgan globe deb topildi.

Ommaviy jadvaldan foydalanish zamonaviy odam Dunyoning uch o'lchovli uch o'lchovli tasviri oldi. Millionlab kundan kam bo'lgan erning o'xshash nusxasi,

Aslida, to'p biroz o'zgaradi. Rang xarakteri katlanmoqda ko'k rang (o'ylaydi zamin yuzasi Suv maydoni), yashil rangda (shuni ko'rsatadiki, oq (bu muzning hududi), jigarrang (late belgisi) va sariq soyalar. Globus qiyalikni aks ettiradi yerning o'qi. Yer aylanadigan ko'rinmas o'q atrofida. Xayoliy o'qda ikkita chiqadi. Birinchi o'rinni - Shimoliy qutb. Pastki - Janubiy qutb. Aslida, bu fikrlar Yer yuzida belgilanmagan. Butun er usti to'pi ekvator deb ataladigan cho'kish chizig'i tufayli ikki qismga bo'lingan. Shunday qilib, odamlar shimoliy va janubiy yarim sharlar g'oyasini olishdi. Ushbu chiziq, shuningdek o'qi haqiqatda ko'rsatilmaydi. Meridiylar bitta qutbdan o'tishadi. Ekvatorga parallel ravishda joylashgan chiziqlar - parallels nomiga ega

Ushbu ixtiro bir nechta turga ega, uning tanlovi tadqiqotning maqsadiga bog'liq. Mamlakatlar chegaralari, aholi punktlari siyosiy globani hisobga olgan holda topish mumkin. Jismoniy aksir qit'alar, oqimlar, meridenlar va parallellar. Kikomoz qo'yilgan globus bilan birinchi tanishish konveks yuzasiga qiziqarli bo'ladi, bu tog'larning joylashayotgan joyini saqlashga yordam beradi.

Dunyo yaratish ilm-fanning ajoyib kashfiyotiga aylandi, chunki olimlar er yuzidagi barcha hodisalarning turli xil shakllarini o'rganish imkoniyatiga ega. Shunday qilib, shunga o'xshash shunga o'xshash ixtiro - globus, uni geografik qonunlar bilan tanishish uchun uni osongina topish mumkin. Bu geografik ob'ektlarning qulay joylashishi, bu hamma uchun bilim manbai bo'ladi.

• 
  Vasiliy Jukovskiyning hayoti va ijodi
  

Vasily Jukovskiy 18-asrning oxirigacha eng muhim rus yozuvchilaridan biri bo'lib, kech klassikizm davrining yorqin vakili.

Xochmola - Xalq baliqchilikiga aylandi. U 18-asr boshlarida Nijniy Novgorod viloyatida paydo bo'lgan. Xohlolaning ismi o'z baliq ovini oldi

• 
  Yozuvchi Konstantin Stylanukovich. Hayot va san'at
  

Konstantin Mixailovich Stanyukovich (1843-1903) rus adabiyotining taniqli vakillariga, dengiz mavzulari ostiistik deb ataladigan dengiz mavzulariga mos keladi.

• 
  Xitoy diqqatga sazovor joylari - hisobot
  

Xitoy eng ko'p narsani anglatadi katta mamlakatlar butun dunyoda. Va ushbu mamlakatning barcha diqqatga sazovor joylarini tekshirish uchun ko'p vaqt talab qilinishi mumkin.

Yer sayyorasi. Kosmosdan ko'rinishi.

Karavla tezda og'ir to'lqinlarni kesib tashlaydi. Polar yulduzi pozitsiyasini belgilab, globusda olib borilgan hisob-kitoblarni aniqlash - ular bir necha kun davomida suzib yurgan va faqat bu to'p va yulduzlar qayer qayerdaligini aniqlashga yordam berishadi. Dunyosiz chet el mamlakatlarida uzoq vaqt davomida yo'l topish qiyin. Uzoq suzishga yuborilgan ko'plab kemalarda dunyo bor edi, u kartada xizmat qildi. XVIII asrgacha davom etdi. Va keyin dengiz xaritalari va joylar batafsil ma'lumot berildi va dunyo navigatsiya uchun ma'nosini yo'qotdi, ammo maktab o'quvchilari uchun juda foydali bo'ldi. Rus tillari lug'atida S. I. Ozegov o'qidi: "Globus - vizual qo'llanma - bu dunyoning aylanadigan modeli yoki boshqa sharsimon samoviy tananing aylanadigan modeli." Ushbu model eng ko'p eng ko'p er yuzi va uning qismlarining nisbati aks ettirilishini qo'shimcha qilamiz.

Globuslar chuqur antik davr bilan qilingan. Qadimgi yozuvchilar 2000 yildan oshgan Pergamidan qisqa vaqt ichida "Er" ni aytib berishdi. Afsuski, bizga hech qanday suratlar kelmadi. So'rovdan yaqqol bo'lgan eng qadimgi globuslar 1492 yilda nemis geografi Martin Geografiya Martin Mareograf Martin Martama tomonidan yaratilgan "Apple Apple" ni ko'rib chiqmoqdalar. "Apple" ustida ishlayotganda, u Mashhur sayohatchining Marko Polo va Portugaliya materiallaridan foydalangan, ular Afrika sohillari bo'ylab suzayotgan edi. Ammo bu dunyoda Amerika rasmlari emas, chunki u hali ochilmagan edi.

150 yil o'tdi va globuslar juda mashhur bo'ldi. Masalan, Londonda apelsinli toshmali globuslar apelsinli, uning ko'kargan lug'atlar karnayi qo'llanilgan, ya'ni dunyo bir vaqtning o'zida erning namunasi va yulduzli osmonda joylashgan. 

Vintaglob globus.

Asta-sekin dunyoning dizayni yanada murakkablashdi. XVI-XVIIII asrlarda global o'q atrofida aylanadigan soat mexanizmi va dunyodagi har qanday joyda vaqtni aniqlash mumkin edi. Ba'zida uning atrofida aylanib yurib, yoniga kelib, dunyoga qo'shildi, balki universal soat, balki taqvim orqali xizmat qildi. Majburiy ish stolida globuslar va juda ta'sirli o'lchamlarda, murakkab o'lchamdagi, murakkab va juda bezatilgan.

Sankt-Peterburgda har birida 3 metrli diametri 3 metr bo'lgan noyob globe saqlanadi, bu bir vaqtning o'zida sayyora bo'lib xizmat qiladi. Tashqi sirtda er xaritasi, ichki osmonda qo'llaniladi. Ushbu dunyoning tarixi qiziqarli. 1713 yilda Butrus men Schlesvig-Xollti Gyvich (hozirgi Germaniya hududidan) o'tib ketdim. Safar davomida u Gott Kastlini ziyorat qildi. U erda u g'ayrioddiy o'lchamdagi globual va diametri 3 metrni tashkil etdi. Ular globus taniqli sayohatchining va Geografiya Geografiya rahbariyati ostida qilingan deb ta'kidlashdi. Butrus men uchun harbiy yordam uchun minnatdorchilikda kichik derogning harbiy yordami rus imperatorining dikini taqdim etdi. Bu ulkan dunyo Sankt-Peterburgga, ko'korli o'rmonlarga olib borildi. Keyinchalik, uni faqat Kunstkamera qurgan va 1719 yilda kashf etganidan keyin ko'plab odamlar ajoyib ko'rgazmaga qarashga majbur bo'lishgan.

1747 yilda Kunstkamera shahrida olov jarohat oldi va gertsogning sovg'asi ham olov ta'sir ko'rsatdi. Dunyodan faqat metall konstruktsiyalar qoldi. Qirollik sudiga yashirinishni xohlash, azob chekayotgan zararning haqiqiy o'lchovlari, akademiya "boshqasini qurishga qaror qildi" teng o'lcham Birinchi to'p bilan. " Bir nechta takliflar kiritildi, shu jumladan mashhur mexanik-ixtirochi Andrey Konstantinovich Narov. 1748 yilda "Kompas ustasi" "Kompas ustasi", Benyamen Skott va uning yordamchisi F. N. Rylyut ishini boshladi. 7 yil ish uchun qoldi, ammo zamondoshlarining guvohliklariga ko'ra, yangi globus "oldingi san'at uchun eng yaxshisi" bo'ldi. XVIII asr oxiriga qadar uning xaritasi eng yangi ma'lumotlarni to'ldirishda davom etdi geografik kashfiyotlar. To'p metall o'qiga va stol ichida, soat 10-12 kishining harakatlanishini kuzatishi mumkin (dunyodagi dunyoning ichki yuzasida, yulduz xaritasi, Samoviy Osmonning ichki xaritasi bo'lgan samoviy lug'atlarning harakatini kuzatishi mumkin edi bajarilgan).

Rossiyada birinchi asl globuslardan biri XVIII asr oxirida - XIX asr boshida PSkov Deakon Carp Maximovning oxirida qilingan. Qurilishning diametri 90 santimetrning diametri bor edi. Ehtimol, bu globe rus imperatoriga sovg'a sifatida topshirilgan, chunki 1793 yilgacha Kunstkameradagi «Butrus buyuk» da saqlanar edi. Fanlar akademiyasining geografiya bo'limi boshida turgan M.X. Lomonosovga globuslar ishlab chiqarishga katta e'tibor berildi.

Ekspertlarning fikriga ko'ra, Parijning 1899 yilgi ko'rgazmasi uchun ishlab chiqarilgan, dunyodagi eng katta hisoblanadi. Uning diametri 13 metr, e'tiborsiz qoldirilgan meridian uzunligi 40 metr, har bir millimetr er yuzasining kilometriga to'g'ri keladi. Dunyoning og'irligi deyarli 10 tonna edi (zamonaviy avtobusning og'irligi)! Dunyo o'z o'qi atrofida erni aylanishning haqiqiy tezligiga mos keladigan tezlikda aylanadi. Bu butun er yuzi, davlatlar, temir yo'llar, temir yo'llar, taniqli sayohatchilar temir yo'llari va hatto belgilangan mineral konlari.

Dunyo ancha kichik, ammo juda katta, Daniyada saqlanadi.

Dastlab, bu tabiiy gaz uchun sharsimon tanki edi, lekin 50 yil oldin bitta rassom sayyoramizning markaziy hududining tashqi yuzasiga sayyohlarni jalb qilishga qaror qildi. Bu ulkan globus bo'lib chiqdi.

O'rta asr olimi.

Mamlakatimizda globus giganti ham yaratilgan. Bu Moskva Planetariumining astronomik saytiga turadi. Ikki yarim metr diametrli dunyodagi modeli, ayniqsa atmosfera yog'inlari (vodiylar - yashil, dengiz - ko'k , daryolar - ko'k). Astronomik sayti bilan qo'shni bino tomida dunyodan 70 metr narida, ikkinchi to'p o'rnatilgan - bu sxeut. Uning diametri - 70 santimetr. Bunday o'lchovlar tasodifan tanlanmagan. U er - oy - Oy, bu haqiqiy "umumiy" 5 million martadan kam.

Agar siz Rim M. Bulakovni o'qigan bo'lsangiz, "Ustoz va Margarita", ehtimol, "Knyzoda zulmat" dunyoni eslang. Dunyo er yuzida yashadi. Agar biron bir qismi qon quyilgan bo'lsa, u urush butun dunyoning tegishli nuqtasida boshlanganligini anglatadi. Atrofga qarab, janglarning barcha qismlarini uyda, o'lganlarni ko'rish mumkin edi. Ammo bunday globus porloq yozuvchining xayolidir. Va qaysi globuslar haqiqatda? Yer modellarining xilma-xilligi ishlab chiqariladi. Dunyoning zamonaviy hududiy qismini va jismoniy zamonaviy siyosiy va jismoniy jihatdan aks ettiruvchi eng keng tarqalgan siyosiy, erning fizikaning jug'rofiy tuzilishini namoyish etadi. Ayniqsa, o'ziga xos xakirli globuslar modellashtirish, tog'lar va balandlik yuzasidan. Va, ehtimol, uzoq vaqt davomida ushbu kichik to'plar uzoq vaqt xizmat qiladi, faqat kosmonavtlarni ko'rganingizda sayyoramizni ko'rsatadi.