Geog 1 (38-янги). p65

Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Berk havza, botiq, yosh tog‘lar, To‘rfon, Chogori, Tibet,
Tyanshan, Tarim, Mongoliya Oltoyi.
Nazorat uchun savollar
1. Markaziy Osiyoning relyef shakllari qanday?
2. Markaziy Osiyo iqlimiga qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi?
Amaliy topshiriqlar
1. Asosiy relyef shakllari va ularning nomlarini dafta-
ringizga yozing.
2. Darslik va mavzuli xaritalardan foydalanib, Markaziy
Osiyo tabiatini qisqacha tavsiflang.
65- §. Sharqiy Osiyo
Geografik o‘rni. Sharqiy Osiyo Xitoy davlatining sharqiy
qismini, Koreya  yarimorolini, Yapon orollarini egallaydi. Bu
o‘lka shimoldan janubga qarab dengiz sohillari bo‘ylab bir ne-
cha ming kilometrga cho‘zilgan.
Tabiiy sharoiti. Sharqiy Osiyoning zaminida eng qadimgi
kristall jinslardan tarkib topgan Xitoy-Koreya va Janubiy Xitoy

---

146
platformalari yotadi. Platformaning yuzasi Xuanxe va Yanszi
daryolari keltirgan alluvial yotqiziqlardan tashkil topgan. Bu
hudud Buyuk Xitoy tekisligiga mos keladi.
Buyuk Xitoy tekisligining shimoliy qismi iqlimi mo‘tadil
mussonli, janubi subtropik mussonli iqlimdir. Shimolda qish
quruq, sovuq (– 6 °C), janubda iliq (+3 °C) bo‘ladi. Yozi issiq,
dengiz sohillarida iyulning o‘rtacha harorati +26 °C. Yillik yog‘in
miqdori shimolda 500 mm, janubda 1 000 mm. Yog‘inning qariyb
80 % i yoz oylariga to‘g‘ri keladi. Bu tekislikdan Xuanxe, Yanszi
va boshqa daryolar oqib o‘tadi. Tekisliklarda ko‘llar va suv
omborlari ham ko‘p. Eng yirik ko‘llardan biri Tayxu ko‘lidir.
Buyuk Xitoy tekisligida unumdor qo‘ng‘ir tuproqlar hosil
bo‘lgan. Oz bo‘lsa-da,  mangra, qarag‘ay, eman, paporotnik,
magnoliya o‘simliklari uchraydi. Dehqonlar tekislikning shi-
molida yiliga ikki marta, janubida, hatto uch marta hosil
yetishtiradilar.
Sharqiy Osiyo o‘lkasining janubiy qismlarini Janubiy Xitoy
past tog‘lari egallagan. Bu kichik o‘lka balandligi 2 000 m gacha
ko‘tarilgan Nanlin va Uishan tog‘laridan tarkib topgan.
Xuanxe va Yanszi daryolari havzalarining katta maydonlarida
paxta, janubiy qismida shakarqamish, apelsin, mandarin, ana-
nas va bananlar yetishtiriladi. Bu o‘lkaning asosiy ekini sholi va
dunyoga mashhur Xitoy choyi hisoblanadi. Bundan tashqari,
bug‘doy, soya, tariqning bir turi — gaolyan ham yetishtiriladi.
Sharqiy Osiyo o‘lkasi turli xil foydali qazilmalarga boy. Ja-
nubiy Xitoy past tog‘lari qalayi va volfram foydali qazilmalari
bilan mashhur. Sharqiy Xitoyda toshko‘mir va temir rudasining
zaxirasi juda katta.