Geodeziya va marksheyderiya

Tayanch iboralar: 
chiziqning yo‘nalishi, azimutlar, meridian, soat 
strelkasining yo‘nalishi, to‘g‘ri azimut, teskari azimut, meridianlarning 
yaqinlashish burchagi, rumb burchaklar, o‘tkir burchak, to‘g‘ri va teskari rumb, 
choraklar, direksion burchak, to‘g‘ri va teskari direksion burchak, haqiqiy va 
magnit azimut, magnit strelkaning og‘ish burchagi, to‘g‘ri va teskari magnit 
azimutlar, magnit strelkasining engashuvi. 
Berilgan chiziq yo‘nalishini yerning to‘rt tomoniga nisbatan qanday 
ketishini biror bosh yo‘nalishga nisbatan aniqlash 
chiziqni orientirlash 
deyiladi. 
Ma’lumki, yer yuzasidagi har qanday nuqtadan yolg‘iz bir meridian o‘tadi va 
uning yo‘nalishi o‘zgarmaydi. Shunga ko‘ra, nuqtadan o‘tgan chiziqning yo‘nalishi 
shu nuqta meridianining yo‘nalishiga nisbatan berilgan chiziq hosil qilgan burchak 
orqali aniqlanadi. Bu burchaklar azimut, rumb va direksion burchaklarga bo‘linadi. 
Azimutlar.
Joyda berilgan chiziq uchidan o‘tgan meridianning shimol 
yo‘nalishidan soat strelkasining yurishi bo‘yicha chiziq gorizontal qo‘yilishining 
yo‘nalishigacha bo‘lgan burchak 
azimut 
deyiladi va 
A
bilan belgilanadi. Masalan, 
ABCD 
poligonda 
AB 
chiziqning (3.1-shakl) azimuti 
A
1
 
ga teng bo‘lib, 
A
AB
 
=
A
1
 
shaklida yoziladi. Xuddi shunga o‘xshash, 
BC 
chiziq azimuti 
A
BC
 
=
A
2
 
va 
A
CD
=A
3
, 
A
DA
=A
4
. Azimut qiymati 0° dan 360° gacha bo‘la oladi, ya’ni 
0°

A 

360°
. 
Azimut qiymati berilsa, shu azimutga tegishli chiziqni yasash mumkin.
3.1-shakl. 

---

Masalan, 
MN 
chiziqning azimuti 
A
MN
=120°00'
bo‘lsa, chiziqni yasash uchun 
M 
nuqtani belgilab (3.2-shakl), undan meridian 
SHJ 
o‘tkaziladi; keyin transportir 
yordamida 
M 
nuqtada shimoldan hisoblab 120° burchak yasaladi. 
To‘g‘ri va teskari azimut.
Geodeziyada chiziq nomini ikki harf bilan 
belgilashda harflarning oldin-keyinligiga qarab, chiziq yo‘nalishi o‘zgaradi va, 
shunga yarasha, chiziq azimutining qiymati ham turlicha bo‘ladi. Masalan, 3.3-
shaklda 
AB 
chiziqni to‘g‘ri desak 
BA 
chiziq teskari bo‘ladi; bu chiziqlarning 
azimutlari ham to‘g‘ri va teskari deyiladi. 
AB 
chiziqning 
A 
nuqtasidan 
SH
A
J
A
 
meridianini, 
B 
nuqtasidan 
SH
B
J
B
 
meridianini o‘tkazsak, azimut ta’rifi bo‘yicha 
AB
chiziqning azimuti 
A
AB
=A 
to‘g‘ri 
azimut, 
BA 
chiziqning azimuti 
A
BA
=A' 
teskari azimut bo‘ladi. To‘g‘ri va teskari 
azimutlar orasidagi munosabatni quyidagicha chiqarish mumkin. 
B 
nuqtadan 
A 
nuqta meridiani 
SH
A
J
A
 
ga parallel 
SH
A
J
A
, 
chiziq
 
o‘tkazib, burchaklarni 
shakldagicha belgilasak quyidagini yozamiz:
 
A'=A+180°
+

, (3.1) 
bu yerda 

 
— ikki meridian orasidagi burchak bo‘lib, 
meridianlarning 
yaqinlashish burchagi 
deyiladi. Shunday qilib, teskari azimut to‘g‘ri azimut bilan 
180° va meridianlar yaqinlashish burchagi yig‘indisiga teng. 
A 
nuqtaga nisbatan 
B 
nuqta o‘ngda (misoldagi kabi) bo‘lsa, 

 
musbat, chapda (g‘arbda) bo‘lsa, 

 
manfiy 
bo‘ladi, shunga ko‘ra (3.1) formula o‘zgarmaydi, 

 
o‘z ishorasi bilan olinadi. 
3.3-shakl. 3.4-shakl.