Geodeziya va marksheyderiya

Masshtablar. 
Plan, karta va profil joyda o‘lchangan gorizontal, vertikal 
uzunliklarni bir necha marta kichraytib qog‘ozga tushirish orqali chiziladi. 
Uzunlikni kichraytib yoki kattalashtirib ifodalash 
masshtab 
deyiladi. Plandagi 
kesma uzunligi 
l
ning shu kesmaning joydagi uzunligi 
L 
ga bo‘lgan nisbati 
L
l
plan 
masshtabi 
deb ataladi. Kichraytish darajasini son yoki chiziq bilan ifodalash 
mumkin; shunga ko‘ra, masshtab 
sonli 
va 
chizig‘iy 
(grafik) bo‘ladi. Surati bir 
bo‘lib, maxraji kichraytish darajasini ko‘rsatuvchi oddiy kasr 
sonli masshtab 
deyiladi. Masalan, plandagi 
l
=5 sm joydagi 
L
=100 m bo‘lsa, planning sonli 
masshtabi 
2000
1
10000
5
100
5
4



м
см
l
bo‘ladi, ya’ni plan chizishda joyda 
o‘lchangan chiziq o‘zunligi 2000 marta kichraytib qog‘ozga tushiriladi. Sonli 
masshtab maxraji kichik son bo‘lsa, 
yirik masshtab, 
katta son bo‘lsa, 
mayda 

---

masshtab 
deyiladi. Masalan, 
200
1
-yirik, 
5000
1
-mayda masshtab. Injenerlik 
geodeziyasi ishlarida 
200
1
, 
500
1
, 
1000
1
, 
2000
1
va 
5000
1
masshtablar ko‘proq 
qo‘llaniladi. 
Kichraytish darajasini ko‘rsatuvchi sonli masshtab maxrajini 
M 
desak,
 
М
L
l
1

bo‘ladi. Bundan 
L=M

 l
(4.1) 
kelib chiqadi. Plan asosan chizg‘iy
masshtab bo‘yicha chiziladi. 
Kichraytirish uzunlik birligi bilan ifodalansa, bunday masshtab 
chizig‘iy 
masshtab 
deyiladi; chizig‘iy
masshtab oddiy va ko‘ndalang chizig‘iy 
masshtablarga bo‘linadi. 
Oddiy chizig‘iy 
masshtabda kichrayish bir to‘g‘ri chiziq kesmalari orqali 
grafikaviy ravishda ifodalanadi. Bir 
AB 
to‘g‘ri chiziq chap uchidan boshlab, 2 sm 
dan qo‘yib chiziladi. 2 santimetrli har bo‘lak 
msshtab asosi 
deyiladi va 
a 
bilan 
belgilanadi. 
4.2-shakl. 
CHapdagi birinchi asosi 10 ga teng bo‘lakka bo‘linadi (4.2-shakl). 
Asosining o‘ndan bir bo‘lagi, ya’ni 
10
а
eng
kichik bo‘lak 
p 
dir. 
SHunda 
р
а


10
 
bo‘ladi. Masalan, sonli masshtab 1:1000 bo‘lsa, 
plandagi 1 sm joydagi 10 m ga, 2 sm—20 m ga to‘g‘ri keladi, bunda 
a
=20 m. Asos 
10 bo‘lakka bo‘linganda bir bo‘lakning qiymati 
2
10
20


Р
m bo‘ladi. Birinchi 
asosning o‘ng uchiga hamisha 0, chap uchiga esa asosning 
a 
qiymati (misolda 20) 
yoziladi. Qolgan asoslarning o‘ng uchiga to‘g‘ri kelgan qiymatlari shakldagi kabi 
(20, 40, 60) yoziladi. Masshtab bo‘yicha 47 m ni ko‘rsatish uchun o‘lchagichning 
bir oyog‘i 40 yozilgan bo‘lakka, ikkinchi oyog‘ini esa 0 dan chapdagi 3,5 bo‘lakka 
qo‘yiladi (0,5 m gacha chamalab olinadi). Oddiy chizig‘iy masshtabning aniqligi 
kichik bo‘lganidan, injenerlik ishlarida ko‘proq ko‘ndalang masshtab ishlatiladi. 
Ko‘ndalang chizig‘iy masshtab
geometriya qoidalariga asoslangan formula 
bo‘yicha yasalib, bunda chiziq uzunliklari aniq topiladi. Masshtab yasash uchun