Geodeziya, kartografiya, geografiya

I BOB GEOGRAFIK GLOBUSLAR
1.1 Eng dastlabgi globuslar va ularning yaratilishi.
Geografik globus. Globus — Yer sharining kichraytirilgan modeli bo‘lib, Yerning tashqi qiyofasini hamda uning yirik qismlari (materiklar, okeanlar, ularning bo‘laklari) nisbatini eng to‘g‘ri va ko‘rgazmali tasvirlaydi. Globusda kartografik tasvirning xatoliklari bo‘lmaydi. Maktab o‘quv globuslari 1:83000000, 1:50000000, 1:40000000, 1:30000000 masshtabda tayyorlanadi. Mashhur vatandoshimiz Abu Rayhon Beruniy (973-1048-y.) XI asrda birinchi bo‘lib shimoliy yarim sharning globusini yasagan. Butun Yer sharini tasvirlagan birinchi mukammalroq globusni 1492-yilda Martin Bexaym yasagan. Lekin unda Amerika, Avstraliya va Antarktida tasvirlanmagan. Hoji Yusuf Hay’atiy 1886-yilda ishlagan globus Samarqanddagi madaniyat va san’at tarixiy muzeyida saqlanmoqda. Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zMU geologiya va geografiya fakultetida 1984-yilda H.Hasanov rahbarligida I.Y.Oshev yasagan ulkan „Relyefli globus" o‘rnatilgan. Hozirgi vaqtda globuslarning bir necha turlari mavjud. Bular maktab globusi, relyefli globus, osmon jismlarini tasvirlovchi globuslardir. Beruniyning aniqlashicha, Yer radiusi uzunligi 6399,1 km., ekvator aylanasining uzunligi 40181,5 km. Ekanligini hisoblab bergan. Buyuk olimning o‘sha davrdagi hisoblari hozirgi o‘lchovlarga juda yaqin. Yevropada Yer yuzasidagi o‘lchashlar XVI asrgacha ham bunday katta aniqlikda bo‘lgan emas.
Beruniyning dunyo kartasi uning «At-tafhim» kitobiga ilova qilingan. (Bu karta ushbu kitobning Toshkentda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan qo‘lyozmasiga ilova qilingan edi, uning diametri 12,5 sm, karta 1257 yilda ko‘chirilgan) (1.1.1-rasm) Abu RayhonBeruniyning «At-tafhim» kitobidagi «Dunyo kartasi. Bu kartada shimol pastda, janub yuqorida edi, kartani H.Hasanov O‘zbekchaga tarjima qilib, yuqorisini shimol, past qismini janub qilib ko‘rsatdi. Kartada juda ko‘p geografik nomlar va ularning geografik koordinatalari berilgan.
Beruniy globusi: Abu Rayhon Beruniy Yerning sharsimonligiga juda qat’iy ishongan va o‘z asarlarida bir necha bor bu haqida yozib qoldirgan. Globusning diametri nihoyatda katta, taxminan 5 metrga to‘g‘ri kelgan. 995 yilda yasalgan bu globus Xorazmda shaharlar orasidagi masofalarni aniqroq o‘lchash va shu bilan birga joylarning kenglik va uzoqliklarini belgilash uchun mo‘ljallangan. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, bu Sharq olamidagi dastlabki globus bo‘lishi bilan birga, eng birinchi bo‘rtma (relefli) globus ham bo‘lgan. Bu globusni yaxshi tomoni shundaki, Martin Bexaym ishlagan globusda faqat sharqiy yarim shardagi yerlar ko‘rsatilgan, Beruniy globusida G‘arbiy Yevropa bilan Sharqiy Osiyo ham ko‘rsatilgan.