Geodeziya, kartografiya, geografiya

2.2. Yirik masshtabli plan va kartalarda qo`llaniladigan shartli belgilar

Topografik plan va kartalar tuzishda ularni aniq, tushunarli va ko‘rgazmali bo‘lishi

uchun joy tafsilotlari va relefi maxsus qabul qilingan shartli belgilar va yozuvlar

yordamida tasvirlanadi. Maxsus shartli belgilar o‘z xususiyatiga va vazifalariga ko‘ra

to‘rtta guruhga bo‘linadi: konturli, masshtabsiz, chiziqli va tushuntirish.

Planda tafsilotlarning tabiiy chegaralari, chiziqli inshootlardan tashqari, nuqtalar

bilan ko‘rsatilib, ichi bir-biridan farqlanuvchi belgilar bilan to‘ldiriladi.Karta va

planlarda davlat standartlari bo‘yicha qabul qilingan shartli belgilar, ularning

o‘lchamlari, rangi plan masshtabi bo‘yicha ko‘rsatiladi.

Hamma suv havzalari ko‘k rangda ko‘rsatiladi. Tabiiy relef elementlari, gorizontallar,

suv o‘yib ketgan chuqur joylar – jigar rangda, boshqa hamma ob'ektlar qora rangda

ko‘rsatiladi.

---

23

Plan va kartalar uchun qabul qilingan shartli belgilar 2.2.1- shaklda tasvirlangan.

O`zbekiston iqtisodining eng muhim tarmoqi bo‘lgan qishloq xo‘jaligini rivojlantirish

to‘g’risidagi hukumat qarorlarini izchil amalga oshirish topograflar, geodezistlar,

kartograflar va yer tuzuvchilar oldiga juda katta ilmiy-amaliy vazifalarni qo‘yadi.Yirik

masshtabdagi plan va kartalar bilan ta'minlash va ularga asoslanib, qishloq xo‘jaligini

umumiy va xususiy karta va atlaslarini tuzish shular jumlasidandir.

2.2.1-shakl.Shartli belgilar.

Barcha kartalar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Geodeziya,

kartografiya va Davlat kadastri bosh boshqarmasi (o’zgeodezkadastr) tarkibiga kiruvchi

ixtisoslashgan korxonalar tomonidan tuziladi va nashr etiladi. Bundan tashqari, davlat er

tuzish loyiha institutlari va ularning ekspeditsiyalari tomonidan ham qishloq xo‘jalik

kartalari tuzilib, nashr etiladi.

Qishloq xo‘jalik kartalarini tuzish ishlari qishloq xo‘jaligini rivojlantirish masalalari

bilan belgilanadi. Buning uchun quyidagilar kerak:

— qishloq xo‘jalik xodimlarini sifatli kartalar bilan ta'minlash, ayniqsa, yirik

masshtabli tuproq va er-suv hamda erdan foydalanish kartalarini yaratish;

---

24

— kartalar mazmunini yanada takomillashtirish, raqamli (statistik) materiallardan

foydalanish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish;

— qishloq xo‘jalik kartalarini loyihalashtirish va tuzish hamda ulardan

foydalanishda orttirilgan tajribalarni umumlashtirish va kartalarni tay±rlashni yangi,

ancha takomillashgan usullarini ishlab chiqish;

— jamoa, shirkat va fermer xo‘jaliklari yirik masshtabli yangi plan va kartalarini

yaratish, ularni boshqarish va rejalashtirish uchun zarur bo‘lgan tizim (seriya)

kartalarini yaratish;

— karta tuzish texnikasini takomillashtirish va sifatini oshirish, shu jumladan,

kartalarning matematik asosini yasash usullarini ishlab chiqish, hisoblash ishlarini

osonlashtirish, yangi proeksiyalarni ishlab chiqish va amali±tga joriy qilish.

Yuqoridagilarning hammasi qishloq xo‘jalik kartalarini tuzishdagi dolzarb

vazifalarga kiradi.

Qishloq xo‘jalik kartalari o‘z vazifasi (maqsadi), mazmuni, masshtabi, egallagan

maydoni va boshqa shunga o‘xshash xususiyatlari bo‘yicha guruhlarga bo‘linadi.

Kartalarning vazifasi (maqsadi) ularning masshtabiga, mazmuniga va

rasmiylashtirish (jihozlash) usuliga bog’liqdir. Buni bitta hududni (xo‘jalikni) bir xil

masshtabli va mazmunli, lekin har xil vazifali (maqsadli) kartalarini bir-biriga

taqqoslasak yaqqol ko‘ramiz.

Vazifasiga ko‘ra qishloq xo‘jalik kartalarini: o‘quv kartalari, ilmiy-ma'lumotnoma

kartalar, operativ-xo‘jalik, taribot va tashviqot, kadastr, loyiha va boshqa kartalarga

bo‘lish mumkin.

Qishloq xo‘jalik kartalari masshtabining yirik-maydaligiga qarab quyidagi uchta

guruh kartalarga bo‘linadi: yirik masshtabli (1:200 000 va undan yirik), o‘rta masshtabli

(1:200 000 dan 1:1000000 gacha) va mayda masshtabli (1:1 000 000 va undan mayda).

Kartalar egallagan maydoniga ko‘ra dunyo, yarim sharlar, materiklar, alohida

davlatlar va boshqa kartalarga bo‘linadi. Alohida davlatlar kartalariga misol qilib

O’zbekiston Respublikasi, QoraqalpoQiston Respublikasi kartalarini, viloyatlar,

tumanlar, davlat va shirkat xo‘jaliklarini kartalarini ko‘rsatsa bo‘ladi.

---

25

Ammo tasniflash (klassifikatsiyalash) belgilaridan qishloq xo‘jalik kartalari uchun

eng muhimi ularning mazmuni hisoblanadi. Bu belgiga ko‘ra qishloq xo‘jalik kartalari

quyidagi 9 ta katta guruhga bo‘linadi:

1. Qishloq xo‘jalik korxonalari va muassasalarining joylashish kartalari.

2. Ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari kartalari.

3. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini joylashtirish kartalari.

4. Qishloq xo‘jaligi tarmoqlarining kartalari.

5. Umumiy qishloq xo‘jalik kartalari.

6. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining iqtisodi va jadallashtirish kartalari.

7. Qishloq xo‘jalik ishlarini olib borishda tashkiliy-texnik shartlarini aks ettiruvchi

kartalar.

8. Tarixiy-madaniy kartalar.

9. Qishloq xo‘jaligi uchun muhim bo‘lgan tabiiy sharoit kartalari.

Yuqoridagi guruhlardan uchinchisi va to‘rtinchisi eng asosiy guruh kartalari deb

hisoblanadi.

Qishloq xo‘jalik atlaslari egallagan maydoniga ko‘ra, O’zbekiston Respublikasi,

Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, jamoa va shirkat xo‘jaliklari

atlaslariga bo‘linadi. Mazmuni bo‘yicha umumqishloq xo‘jalik va tarmoq

(dehqonchilik, chorvachilik, paxtachilik va h.k.) atlaslariga bo‘linadi.

---

26

Xulosa

Men bu kurs ishimda yirik masshtabda planga olish uchun geodezik asos yaratishni

loyihalashni o’rgandim. Bugungi kunga kelib yirik masshtabli kartalardan foydalanish

keng qo’llanilmoqda xususan kadastr, qishloq xo’jaligi, aholi punktlarini loyihalash va

yirik ishlab chiqarish ob’ektlrini joylashtirishda katta ahamiyatga ega. Bugungi kunga

kelib kartalardan foydalanishga bolgan talab oshib borganligi sababli kartaning

zamonaviy va yangilanib borilishi kata axamyatga ega.

Men bu kurs ishimda ishni bajarish jarayonida qanday qilib joyga mos masshtab

olishni o’rganib chiqdim . Masshtablar ikkiga bo’linishini yirik va mayda masshtablarga

, agar berilgan masshtabning surati bir xil bo’lib maxraji kichik bo’lsa u holda yirik

masshtab , va aksincha maxraji katta bo’lsa mayda masshtab deyiladi.Asosan yirik

masshtablarda aholi punktlari , qishloq xo’jaligi yerlari , ijtimoiy ob’ektlar va ishlab

chiqarish ob’ektlarini planini chizishda keng qo’llaniladi. Mayda masshtablarda esa

kartalarni chizshda qo’llaniladi.

Odatda, planlar yirik masshtabda, kartalar mayda masshtabda tuziladi.

Lekin yirik va mayda masshtablarning tushunilishi nisbatan bo‘ladi. Chunki 1:5 000

masshtabli qishloq xo‘jalik planlari yirik masshtabli hisoblansa, shahar planlari uchun u

mayda masshtabli hisoblanadi. 1:200 000 masshtabli geografik karta yirik masshtabli

karta bo‘lib hisoblansa, yerdan foydalanuvchi xo‘jaliklar uchun mayda masshtabli karta

hisoblanadi.Sonli masshtab 1:10 000 bo‘lsa „1 santimetrda 100 m“ deb yoziladi, ya'ni

plandagi 1 santimetr uzunlik joydagi 10000 sm yoki 100 m uzunlikka mos kelarkan.

Sonli masshtabni bilib joydagi chiziqni planga (kartaga) yoki aksincha, plandagi

chiziqni joyga osongina ko‘chirish mumkin.

Men bu kurs ishimni tayyorlash jarayonida olgan bilimlarimni kelgusida xorij

davlatlarida ishlab chiqarilgan kitoblar ,elektron ma’lumotlar asosida yanada

mustahkamlab olishni va ularni amaliyotda qo’llashni o’rganmoqchiman.

---

27