normal
yuzlik ko‘ndalang masshtab
deyiladi.
Shakldagi ko‘ndalang masshtab chizg‘ichida 472 m qiymati 1:10 000 masshtabda
yulduzchalar bilan ko‘rsatilgan.
Ko‘z bilan millimetrning 0,1 bo‘lagini ajratish mumkin. Plan yoki kartadagi 0,1 mm
ga to‘g‘ri keladigan joydagi uzunlikka
masshtab aniqligi
deyiladi va u
t
bilan
belgilanadi,
t
= 0,1 mm.
Shunda, masalan, 1:10 000 masshtab aniqligi
t
= 0,1*10 000 = 1,0 m bo‘ladi.
Masshtab aniqligidan kichik bo‘lgan uzunlikni planda tasvirlab bo‘lmaydi.
1.3. Yirik masshtablarda plan olishda kartalar nomenklaturasi
Masshtabi 1:1 000 000 dan kichik bo‘lgan kartalar mayda masshtabli yoki geografik
kartalar deyiladi. Masshtabi 1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha bo‘lgan kartalar o‘rta
masshtabli yoki obzor topografik kartalar deb, masshtabi 1:100 000 va bundan yirik
kartalar esa yirik masshtabli topografik kartalar deb ataladi.
Mamlakatimizda kartalar nomenklaturasini aniqlashga 1:1 000 000 masshtabli karta
varaqlarining xalqaro bo‘linishi asos qilib qabul qilingan.
Bu masshtabdagi kartaning har bir varaqi uzoqlik bo‘yicha 6°, kenglik bo‘yicha 4° ga
teng trapetsiyadan iborat. Yer yuzasidagi bu o‘lchamdagi maydon bir planshetga to‘la
joylashadi. Ko‘p varaqli kartaning har bir varaqi yer yuzasida kenglik va uzoqlik
bo‘yicha ma'lum o‘rinni egallaydi va ayrim belgilar bilan ko‘rsatiladi. Karta varaqining
belgilash sistemasiga topografik karta nomenklaturasi deyiladi.
Kartani varaqlarga bo‘lish hamda varaqlar nomenklaturasini belgilash uchun butun
Yer sharining yuzasi bosh meridiandan (Grinvichdan) boshlab 6° dan o‘tkazilgan
meridianlar bilan 60 ta kolonnalarga bo‘linadi; kolonnalar arab raqamlari bilan
14
nomerlanadi; nomerlash uzoqligi 180° bo‘lgan meridiandan boshlanib, g‘arbdan sharq-
qa tomon 1 dan 60 gacha oshib boradi.
Kolonnalar va koordinata zonalari nomerlari orasidagi bog‘lanish quyidagicha
ifodalanadi:
n = Q –
30
, n
— Gauss — Kryuger koordinatalari zona nomeri,
Q –
1:1 000 000 masshtabdagi karta kolonna nomeri.
Kolonnalar ekvatordan boshlab, shimoliy va janubiy qutblarga tomon har 4° dan
o‘tkazilgan parallellar vositasida qatorlarga bo‘linadi. Qatorlar o‘rni lotin alifbosining
bosh harflari bilan belgilanadi.
Yuqoridagidek o‘tkazilgan meridian va parallellar bilan yer yuzasida 1:1 000 000
masshtabdagi kartalarning trapetsiyasi hosil bo‘ladi. Har qaysi trapetsiya bitta alohida
varaqda tasvirlanadi; meridian va parallel chiziqlaresa shu varaqlarning ichki ramkasi
hisoblanadi.
1.3.1-shakl.Karta nomenklaturasi (K-42).
M 1:1 000 000
1:1 000 000 masshtabdagi karta bir varaqining nomenklaturasi shu karta trapetsiyasi
joylashgan qator harfi va kolonna nomeridan iborat bo‘lib, 1.3.1-shaklda belgilangan
trapetsiyaning nomenklaturasi
K
-42 bo‘ladi.
Qator va kolonnalarga bo‘lish, raqamlash, belgilash 1.3.1- shaklda to‘la ko‘rsatilgan.
Qatorlarning qaysi yarim sharda ekanligini bilish uchun uni belgilovchi harf oldiga
shimoliy yarim sharda
N
, janubiy yarim sharda esa
S
harfi yoziladi.
15
Nuqtaning geografik koordinatalari j (kenglik) va l (uzoqlik) ma'lum bo‘lsa,
1:1 000 000 masshtabli kartaning shu nuqta joylashgan varaqining nomenklaturasini
aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin (kolonna nomeri
m
va qator
nomeri
n
deb olingan):
m
31; агар
> 180
m
180
1
6
bo‘lsa,
6
bo‘ladi.
n
4
1.
Bu formuladan foydalanishda, j va l larning faqat gradus qiymatlari tegishlicha 6 va 4
ga bo‘linib, butun qiymatiga tegishlicha 31 va 1 qo‘shiladi.
Masalan, shimoliy yarim sharda biror nuqtaning geografik koordinatalari j =41°13
'
00
"
, l = 69°40
'
10
"
deylik, shunda kolonna nomeri
nomeri esa
m
69
6
31
11
31
42,
qator
n
41
4
1
11
bo‘ladi.
1.3.2-shakl.Karta nomenklaturasi(K-42).
1.3.3-shakl.Karta nomenklaturasi(K-42-Г)
M 1:1 000 000
M 1:1 000 000
1.3.1- shakldan 11- harf
K
, shunga ko‘ra 1:1 000 000 masshtabdagi karta varaqining
nomenklaturasi
K
-42 ko‘rinishda bo‘ladi.
Mamlakatimizda topografik karta va planlar tuzish uchun, asosan, quyidagi
masshtablar qabul qilingan:
1:1 000 000; 1:500 000; 1:300 000; 1:200 000;
1:100 000; 1:50 000; 1:25 000; 1:10 000;
16
1:5 000; 1:2 000; 1:1 000; 1:500.
1:100 000 va undan maydaroq masshtabdagi karta varaqlarining nomenklaturasi
1:1 000 000 masshtabdagi karta varaqining ichida bo‘ladi, 1:50 000 va undan yirikroq
masshtabdagi karta va plan varaqlarining nomenklaturasi esa 1:100 000 masshtabdagi
karta varaqining ichida bo‘ladi.
1:1 000 000 karta varaqiga 4 ta
A, B, V
va
G
harflari bilan belgilanadigan 1:500 000
masshtabdagi karta varaqlari to‘g‘ri keladi, bu varaqlarning nomenklaturasi 1:1 000 000
varaq nomenklaturasiga ushbu varaq nomeri qo‘shib yoziladi, masalan,
K
-42-
G
(1.3.2-
shakl).
1:1 000 000 masshtabdagi bir varaqqa arab raqamlari bilan 1 dan 144 gacha
belgilanadigan 144 ta 1:100 000 masshtabdagi karta varaqi to‘g‘ri keladi. Ularning
nomenklaturasi, masalan, 104-varaq uchun
K
-42-104 ko‘rinishda yoziladi (1.3.3- shakl).
1:100 000 masshtabli karta bitta varaqiga 4 ta 1:50 000 masshtabdagi karta varaqlari
to‘g‘ri keladi.
1.3.4- shakl. M 1:100 000
Ular kirilcha bosh harflar
A, B, V
va
G
bilan belgilanadi.
Shunda 1:50 000 masshtabdagi varaq nomenklaturasi quyidagicha bo‘ladi:
K
-42-104-
A
.
Bitta 1:50 000 masshtabdagi karta varaqiga 4 ta 1:25 000 masshtabdagi karta varaqlari
to‘g‘ri keladi. Ular kirilcha yozma harflar
a
,
b
,
v
va
g
bilan belgilanadi. Bitta varaqning
nomenklaturasi masalan,
K
-42-104-
A-g
ko‘rinishda bo‘ladi (1.3.4-shakl).
17
1.3.5-shakl. M 1: 10 000
Bitta 1:25 000 masshtabdagi karta varaqiga 4 ta 1:10 000 masshtabdagi karta
varaqlari to‘g‘ri keladi. Ular arab raqamlari 1, 2, 3 va 4 bilan belgilanadi. Shunda
varaqning nomenklaturasi
K
-42-104-
A
-
g
-1 ko‘rinishda yoziladi (1.3.5-shakl).
1.3.6-shakl. M 1: 100 000
Bitta 1:100 000 masshtabli karta varaqiga arab raqamlari bilan 1 dan 256 gacha
belgilanadigan 256 ta 1:5 000 masshtabdagi plan varaqlari to‘g‘ri keladi (3.9-
a
shakl).
Ularning nomenklaturasi qavs ichiga yozilgan varaq nomeri 1:100 000 karta no-
menklaturasiga qo‘shib yoziladi, masalan
K
-42-104-(86) (.1.3.6- shakl).
18
Bitta 1:5 000 masshtabdagi plan varaqiga 9 ta 1:2 000 masshtabdagi plan varaqi
to‘g‘ri keladi. Ular kirilcha yozma harflar
a
,
b
,
v
,
g
,
d
,
e
,
j
,
z
,
i
bilan belgilanadi.
1.3.7-shakl. M 1:5 000
Shunda 1:2 000 masshtab varaqi nomenklaturasi
K-
42-104-(86-
d
) ko‘rinishda
yoziladi (1.3.7- shakl).
4-jadval
K арта ва план
масштаблари
1:1 000 000 ва
1:100 000 мас-
штаблар бир вара-
І и даг и вараі -
лар сони
Вараі рамк асининг
ґлчами
Вараі номенк лату-
раси
кенглик
бґйича
узоі лик
бґйича
1:1 000 000 масштабдаги вараі
1:1 000 000
1
4°
6°
K
- 42
1:500 000
4
2°
3°
K
- 42-
Г
1:300 000
9
1°20
2°
VI I I -
K
- 42
1:200 000
36
40
1°
K
- 42- XXVI I I
1:100 000
144
20
30
K
- 42- 104
1:100 000 масштабдаги вараі
1:50 000
4
10
15
K
- 42- 104-
A
1:25 000
16
5
7
30
"
K
- 42- 104-
A
-
г
1:10 000
64
2
30
"
3
45
"
K
- 42- 104-
A
-
г-
1
1:5 000
256
1
15
"
1
52
",
5
K
- 42- 104-(86)
1:2 000
2304
25
"
37
",
5
K
- 42- 104-(86-
д
)
Plan va kartalar oxirgi varaqlarining nomenklaturasi, varaq ramkalarining o‘lchami.
19
Do'stlaringiz bilan baham: |