Genetika va evolyutsion

ntelexiya 
bu 
ma’lum 
maqsadlarni
ko`zlovchi 
sabab, 
rivojlanishning 
ichki 
maqsadlarini amalga oshiruvchi dastlabki kuchdir. 
Aristotel Bu, Aristotelning tabiiy – ilmiy asarlari u dualistik 
oqim tarafdori ekanligidan dalolat beradi. Aristotelning «Hayvonlar-ning paydo 
bo`lishi» haqida nomli asarida chog`ishtirma anatomiya usulining ajoyib 
namunasini ko`rish mumkin. Uning uqtirishicha, embrion ma’lum izchillikda 
rivojlanadi, oldin zoofitlarga, keyin umuman hayvonlarga, so`ngra o`z turiga xos 
tuzilishga, belgilarga va nihoyat shaxsiy xossalarga ega bo`ladi. Bu mulohaza 
bo`lajak organizmning belgi-xossalari urug` yoki tuxumda oldindan shakllangan
bo`ladi, degan g`oyaga Aristotel qarshi ekanligini ko`rsatadi. Shunga o`xshash 
misollarga asoslanib, olim barcha hayvonot dunyosining tuzilishi bir ekanligini 
ta’kidlaydi. Uning o’qtirishicha, qonli hayvonlarning hammasida ichki organlar 
o`zaro o`xshash va bir xilda joylashgan. Odam bilan to`rt oyoqli hayvonlar 
tuzilishida ham o`zaro o`xshashlik mavjud. Bir organda yuz bergan o`zgarish, 

---

11 
boshqa boshqa organda ham o`zgarish vujudga keltiradi. Harakat bir xil 
formalarning abadiy
 
o`rin almashishidan iborat. Yer yuzida asta-sekin yangilanish 
jarayoni ham ro`y beradi. Lekin organik olamning evolyutsiyasi tabiiy tarixiy 
jarayon ekanligi haqidagi g`oya Aristotel uchun yotdir. Aristotelning shogirdlaridan 
biri bo`lgan Teofrast (eramizgacha bo`lgan 372—287 yillar) botanika sohasida 
diqqatga sazovor ishlar qilgan. U o`simliklarning 400 dan ortiq turini o`rganib, 
ularning organlar tuzilishini, fiziologiyasini tasvirlab bergan hamda o`simliklarning 
amaliy ahamiyati haqidagi ma’lumotlarni to`plagan. Teofrast o`simliklarning bir 
turi boshqa turga aylanishi mumkin, degan fikrni quvvatlagan. 
Demokritning izdoshi bo`lgan Epikur (eramizgacha bo`lgan 341—270 yillar) 
barcha organizmlarning tanasi mayda, bo`linmas atom zarrachalaridan iborat. 
Ularning qo`shilishi va ajralishi tufayli olam vujudga keladi va yo`qoladi. Jon ham 
atomlardan tashkil topgan, tabiatdagi hamma narsa tabiiy sabablarga ko`ra ro`y 
beradi, degan fikr bilan maydonga chiqgan. Epikurning tabiat haqidagi falsafiy 
qarashlarida rivojlanish g`oyasining elementlari uchraydi. 
Eramizdan oldin tabiiyot fani Rimda ham birmuncha rivojlangan. Epikurning 
izdoshi Lukretsiy Kar (eramizgacha bo`lgan 99—55 yillar) falsafadagi afsonaviy 
qarashlarga qarshi chiqib, tabiat doimo rivojlanishini, unda sifat o`zgarishlar ro`y 
berishini birinchi mualliflar qatori e’tirof etgan. Agar Qadimgi Yunon falsafasi 
harakat bir xil formalarning ma’lum doira ichidagi o`rin almashinishidan iborat 
deb tushungan bo`lsa, Lukretsiy Kar harakat ma’lum davrda ro`y beradigan tarixiy 
o`zgarishlardan iborat, deb qayd qilgan. U bir tur boshqa turga aylanishini tan 
olmasa-da, lekin tabiatda moslashmagan organizmlar nobud bo`lishini, o`zi va 
naslini oziq bilan ta’minlaydigan, dushmanlardan himoya qila oladigan 
organizmlar yashab qolishini ta’kidlagan. 
Lukretsiyning «Moddalar tabiati to`g`risida» degan asarida yunon falsafasining 
barcha ijodiy tomonlari o`z ifodasini topgan. Unda keyinchalik rivojlangan barcha 
dunyoqarash tiplari murtak holida bayon etilgan. Lukretsiy Aristotel teleologiyasiga 
qarama-qarshi pozitsiyada turgan. 
Rim imperiyasining boshqa mamlakatlar bilan keng aloqasi tabiyotshunoslikda 
yangi-yangi ma’lumotlar to`planishiga sabab bo`ladi. Biroq rimliklarning o`simliklar 
bilan hayvonlarni tekshirish sohasidagi izlanishlarida morfologik yo`nalish o`rniga 
organizmlarning hayot sharoiti, o`zaro munosabati, o`simliklar bilan hayvonlardan 
inson manfaatlari yo`lida foydalanish kabi yo`nalishlar keng tus olgan. Shu 
jihatdan Kay Pliniy ijodi diqqatga sazovordir. U eramizning 23—79 yillarida 
yashagan. Olim 37 bo`limdan iborat «Tabiiy tarix» nomli asar yozgan. Bu asarni 
yozishda o`z kuzatishlariga va 2000 ga yaqin adabiy manbalarga asoslangan. 
Asarning zoologiya bo`limida Aristotelga noma’lum bo`lgan 155 hayvon turi 
tasvirlangan. U hayvonlarni guruhlarga ajratishda ularning tuzilishiga emas, balki 
ekologiyasiga asoslangan. Barcha hayvonlar suvda yashaydigan, havoda 
uchadigan va yerda yashaydigan guruhlarga bo`lingan. U tasvirlagan har bir 
formadan inson qanday foydalanishi kerakligi haqida batafsil to`xtalgan va bu 
masala asarning asosiy maqsadi ekanligini qayd qilgan. Asarning botanika bo`limida 
rim agronomiyasi va sistematikasi, chunonchi, o`simliklarni parvarish qilish, tuvak 
yasash, payvandlashga doir ma’lumotlar keltirilgan. 
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar qadimgi dunyo olimlarida tabiat to`g`risidagi 

---

12 
bilimlar cheklangan, tor doirada bo`lsada, lekin ular yirik falsafiy masalalarga 
yo`naltirilganligini ko`rsatadi. 
Shunday qilib, qadimgi zamon tabiyotshunos olimlari kelajak fanlarning rivoji 
uchun zarur bo`lgan bir qator xulosalarni ilgari surganlar. Ular dunyo qanday 
bo`lsa, uni xuddi shunday anglashni, dunyoning birligi va umumiyligi haqidagi 
g`oyani targ`ib etganlar. 
Evolyutsion qarashlarning rivoji uchun quyidagi g`oyalarning; 
1) o`lik hamda tirik moddalarning birligi va shu asosda tabiiy ravishda tirik
mavjudotlar paydo bo`lishi; 
2) tirik mavjudotlarning birligi va xilma-xilligi; 
3) o`zgaruvchanlikning umumiyligi va tirik mavjudotlar bir shakldan ikkinchi
shaklga aylanishi mumkinligi;
4) tirik mavjudotlarning yashash uchun kurashi va eng garmonik hamda
moslashgan formalarning yashab qolishi haqidagi g`oyalar ayniqsa muhimdir. 
Xulosa qilib aytganda, qadimgi zamon mutafakkirlarining ta’limotida 
evolyutsion tushunchalarning ba’zi qoidalari eng boshlang`ich shaklda o`z ifodasini 
topgan.