Genetika va evolyutsion

 
2. Moslanish — tabiiy tanlanish natijasi ekanligi 
Moslanish deyilganda, tirik organizmlarnnng ma’lum muhitda yashab, nasl 
qoldirishi tushuniladi. Moslanish organizmlarning 
yashovchanligi, raqobatchanligi, 
normal nasl qoldirishi
bilan uzviy bog`liq.
Yashovchanlik-organizmlarning o`zi tarqalgan muhitda genotipini keskin 
o`zgartirmay normal yashashidir. Odatda, ontogenezning turli bosqichlarida ro`y 
beradigan 
mutatsion 
o`zgaruvchanlik 
ko`pgina 
hollarda 
organizmlarning 
yashovchanligini pasaytirib yuboradi, ba’zan esa o`limga sabab bo`ladi. 
Raqobatchanlik-bu organizmlarning o`lik va tirik tabiat, shu jumladan, oziq 
topish, boshqa jins bilan qo`shilish, yashash joyini egallashdagi qarshiliklarni 
yengishidir. Ayrim hollarda organizm yashovchan bo`lsada, uning raqobatchanligi 
sust rivojlanadi. 
Nasl qoldirish-organizmlar urchishining normal borishi bilan uzviy bog`liq. 
Organizmning jinsiy organlari yoki hujayralarida biror kamchilik bo`lsa, albatta, 
urug`lanish jarayoni normal bormaydi va u nasl bermaydi. Moslanishning yuqorida 
qayd etilgan uch komponenti tabiiy tanlanish orqali tarixan tarkib topgan, ya’ni ular 
evolyutsiya natijasi hisoblanadi.
3.
 
Organizmlarning moslanishlari 
Organik olamdagi moslanish organizm va tur doirasida bo`lishi mumkin. 
Organizmlarning moslanishi, avvalo, morfologik belgilarda yorqin namoyon bo`ladi. 
Hayvonlarning himoya rangi, ogohlantiruvchi rangi, chalg`itadigan rang, mimikriya 
bunga misol bo`ladi. 
Hayvonlarning himoya rangi xilma-xil va ajoyib. Ko`pgina hayvonlar tanasining 

---

162 
rangi atrofdagi muhitga moslashgan bo`ladi. Uzoq shimol faunasi — ayiq, tovushqon, 
kaklik oq rangda, cho`l hayvonlari — ilon, toshbaqa, echkemar bo`z tuproq rangida 
bo`ladi. Doim yashil o`tlar orasida yashaydigan beshiktervatar, ko`p shiralar yashil 
rangda, daraxtlarda hayot kechiradigan qushlar — boyo`g`li, kakku patining rangi 
bilan daraxt po`stlog`ini eslatadi. Himoya rangi dushmandan saqlanishda muhim 
ahamiyatga ega. U hayvonlarga o`z hayotini saqlab qolishga yordam beradi. Himoya 
rangining 4 xili mavjud. Bular niqoblanish, namoyish qilish, ma’lum narsalarga taqlid 
qilish va mimikriyadir. Odatda, himoya rangi niqoblanishning bir turidir, kriptik rang, 
bilintirmay qo`yadigan aks soya va chalg`itadigan rang niqoblanishning aniq 
turlaridir. Agar hayvon kriptik rangga ega bo`lsa, uning rangi muhitdagi narsalar rangi 
bilan qo`shilib ketib, ko`zga tashlanmaydigan bo`lib qoladi. Muayyan ekologik 
sharoitda ma’lum kriptik rang ustunlik qiladi. Cho`l hayvonlarida qum rang, Shimoliy 
qutbda yashovchi hayvonlarda esa oq rang ustunlik qiladi. Ko`p hollarda 
hayvonlarning rangi faslga qarab ham o`zgaradi. Qishda ko`p qor yog`adigan 
joylardagi hayvonlarning muayyan rangi yozda boshqa, qishda boshqa bo`ladi. 
Muhitning o`zgarishiga qarab tez-tez o`zgarib turadigan kriptik rang eng 
murakkab hisoblanadi. U hayvonlar to`qimasidagi maxsus hujayralarda joylashgan 
xromatoforlar pigment donachalarining ko`chish layoqati bilan uzviy bog`liq. 
Boshoyoqli mollyuska bo`lgan kalmarlar suvning rangini darhol o`zgartiradi. Bunday 
rang hosil qiluvchi organlar pigmentli hujayralardan tashkil topgan bo`lib, ularga nerv 
bilan ta’minlangan bir qancha muskul tolalari birikkan. Tolalar qisqarganda, pigmentli 
hujayralar cho`zilib-yoyiladi va pigment oldingiga nisbatan kattaroq sathni egallaydi. 
Tolalar bo`shashganda esa pigmentli hujayralar egallagan sath kichrayadi. Binobarin, 
tana rangining o`zgarishi nerv sistemasi ishtirokida boshqariladi. Bunday o`zgarish 
boshoyoqli mollyuskalardan tashqari, baliqlar (kambala), amfibiyalar (baqalar), 
reptiliyalarda (ba’zi kaltakesaklar, xameleonda) ham uchraydi.