Genetika va evolyutsion

 
boshiga 
kelib evolyutsiyaning
 
sintetik nazariyasini yaratishga imkon berdi.
Evolyutsion nazariyani rivojlantirishdagi 1955 – yildan hozirgacha davom etib, u 
evolyutsiyaning sintetik nazariyasi uzil – kesil tarkib topishi bilan xarakterlanadi. 
Evolyutsiyaning sintetik nazariyasi organik olam evolyutsiyasining boshlang`ich 
birligi populyatsiya ekanligini isbotladi. Shunga ko`ra, olimlar o`z diqqat – e’tiborini 
uning genetik va ekologik strukturasini o`rganishga qaratdilar. Bu sohada olib 
borilgan tadqiqotlar har bir populyatsiya polimorfizm ko`rinishida ekanligini, ya’ni 
genotip va fenotip jihatdan o`zaro farq qiluvchi bir nechta formadan tashkil 
topganligini ko`rsatdi. Populyatsiyalarni tadqiq qilish bo`yicha birmuncha yutuqlarga 
erishilgan bo`lsa ham, evolyutsiya sintetik nazariyaning kelgusi taraqqiyoti tarixiy 
jarayonda organizmlarda ro`y beradigan anatomik – morfologik, fiziologik – 
biokimyoviy, etologik xossalarning o`zgarishini o`rganishni taqozo qilar edi. 
Ontogenez evolyutsiyasini oydinlashtirishda molekulyar genetika, filogenetika muhim 
rol o`ynadi. Xususan, 1944 – yili O.Evyeri shogirdlari bilan birgalikda bakteriyalarda 
irsiy axborotni DNK molekulasi bir organizmdan ikkinchi organizmga o`tkazish 
mumkinligini isbotladi. Shundan so`ng olimlar irsiy axborotni tashuvchi zamin 
nuklein kislotalarning tuzilishi va funksiyasini aniqlashni maqsad qilib qo`ydilar. 
Oqibatda 1953 – yili Amerikalik Dj. Uotson va F.Krik DNKning molekulyar 
tuzilishini aniqlashga muvaffaq bo`ldilar. Genetik kod, oqsil biosintezida ishtirok 
etuvchi i-RNK, t-RNK, r-RNK larning kashf etilishi individual rivojlanishning o`ta 
nozik tomonlarini aniqlash imkonini berdi. 
Evolyutsion nazariya genetika va ekologiya bilan tobora yaqin hamkorlik qilishi 
natijasida evolyutsiyaning sintetik nazariyasi vujudga keldi va rivojlandi.
Genetiklar populyatsiyaning genetik strukturasi sifat va miqdor jihatdan yangi-
lanishida tashqi muhitning ta’sirini o`rganishda tobora katta ahamiyat berayotgan 
bo`lsalar, o`z navbatida, ekologlar ham tur ichidagi turlararo munosabatlarni 
aniqlashga oid o`z tadqiqotlarida ularning genetik boshqarilishiga katta e’tibor berib, 
ularni evolyutsiyani harakatlantiruvchi sabablar sifatida talqin etmoqdalar. 
Evolyutsiyaning boshlang`ich birligi bo`lgan populyatsiya albatta, boshqa turga 
kiruvchi populyatsiyalar, shuningdek, biosenozda ro`y beradigan turli xil jarayonlar 
bilan bog`lanmasdan turib, tarixan rivojlana olmaydi. Shuning uchun ham organik 

---

91 
olamning evolyutsiyasini o`rganish biogeosenotik darajada tadqiq qilinmoqda. 
Biogeosenologiya asoslari olimlardan V.N.Sukachev (1880-1970) tomonidan 40-
yillardayoq yaratilgan edi. U biogeosenologiyani evolyutsion nazariya bilan birga 
qo`shishga harakat qildi. Natijada evolyutsion nazariya uchun katta ahamiyatga ega 
bo`lgan biosenozdagi organizmlar sonining o`zgarishi, tur ichidagi munosabatlar, 
yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish shakllari, evolyutsiya jarayonini tartibga solish 
haqidagi bilimlar to`plandi. Bu borada olingan ma’lumotlar biosenoz evolyutsiya 
jarayoni boradigan maydon ekanligini, unda individlar, populyatsiyalar, turli 
biogeosenozlar va biosfera evolyutsiyasi amalga oshishini ko`rsatdi. Evolyutsiyani 
biogeosenotik miqiyosda tadqiq qilish evolyutsion nazariyaga matematik va 
kibernetik usullarni, ya’ni evolyutsiya jarayonini modellashtirish imkonini yaratdi. 
Keltirilgan ma’lumotlar evolyutsiyaning sintetik nazariyasi evolyutsion ta’limotning 
eng yuksak bosqichi ekanligidan dalolat beradi. 
Mazkur nazariyaning asosiy qoidalari bo`lib,
1.
Evolyutsiyaning boshlang`ich materiali mutatsion va kombinativ o`zgaruvchanlik 
hisoblanadi. 
2.
Evolyutsiyaning boshlang`ich birligi populyatsiya sanaladi. 
3.
Evolyutsiyaning boshlang`ich omillari – genetika avtomatik jarayon, populyatsiya 
to`lqini va alohidalanishdan iborat. 
4.
Har bir tur populyatsiyalardan tashkil topgan. 
5.
Yuksak organizmlarda tur morfologik, fiziologik, bioximik, ekologik, genetik, 
jihatdan nisbatan farqlanuvchi, jinsiy populyatsiyalar majmuasidan iborat. 
6.
Genlar oqimi ko`proq tur doirasida amalga oshadi. 
7.
Evolyutsiya divergensiya, ayrim holatda duragaylanish, yagona ajdod turdan 
yangi tur kelib chiqishi asosida amalga oshadi.
8.
Evolyutsiya asta – sekin kechuvchi uzoq muddatli jarayon bo`lib, bunda bir 
populyatsiyada yangi populyatsiya bilan almashinishi natijasida ro`y beradi. 
9.
Turning sekinlashishi mezoni jinsiy alohidalanish ekanligi e’tiborga olinsa mazkur 
mezonni jinsiy yaxshi ifodalanishi organizmlarga nisbatan tabiq etib bo`lmaydi. 
10.
Mikroevolyutsiya tur diorasidagi, makro evolyutsiya esa turdan yuqori sistematik 
birliklardagi evolyutsiya jarayonlarni ifodalaydi.