Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik

D N K -zondi usuli quyidagi bosqichlarda am alga oshiriladi:
1. Kasaldan bir nechta mg DNK olinadi

---

112
Genetika
2. DNK ni restriktaza yordamida bo‘laklarga ajratiladi
3. Bo‘laklarni elektroforez yordamida tartibli joylashtiriladi
4. Alohida zanjirlar olish uchun denaturatsiyalanadi
5. Fragmentlar membranali filtrlarga joylashtiriladi
6. Filtrlarga nishonlangan zond kiritiladi
7. Fotoemulsiyani ekspozitsiyalash yordamida duragaylashish 
joylari aniqlanadi.
Agar o ‘rganilayotgan D N K qismi zondga komplementar b o ‘lsa,
duragaylashish kuzatiladi. Bu qism izotop t a ’sirida nurlanishi nati-
jasida fotoqog‘ozda shu jo y qorayib k o ‘rinadi.
DNK-zondlari usuli. Bu usul molekulyar genetikaning eng 
zamonaviy usullaridan biri bo‘lib tibbiyot genetikasi amaliyotida 
tobora keng qo‘llanilmoqda.
DNK-zondlari usulining qo‘llanilish sohasini va aniqlash 
imkoniyatini kengaytirish maqsadida tobora takomillashtirilmoqda. 
DNK-zondlari usuli nazariy genetikada prokariotlar va eukariot- 
larning genetik kartasini tuzishda, genlarni kartalashtirishda, DNK 
polimorfizmini o ‘rganishda, tibbiyot genetikasida esa irsiy kasallik- 
larning diagnostikasida qo‘llanilmoqda.
DNK-zondlari usuli yordamida retsessiv mutant genning 
geterozigot tashuvchilarini defekt genning fenotipik yuzaga chiq- 
magan holatlarida aniqlash mumkin. Bu usulning qo‘llanishini 
nuqtaviy mutatsiya natijasida kelib chiqadigan monogen kasallik 
diagnostikasi misolida tushunish mumkin. Mazkur usul D N K zon- 
dining mutant geni bo‘lgan kasaldan ajratib olingan D N K qismi 
bilan komplementarlik prinsipi asosida duragaylanishiga asoslan- 
gan. Buning uchun nuqtaviy mutatsiya yuz bergan qismga kom­
plementar zond (nukleotidlar qisqa ketma-ketligi) sintezlanadi. 
Zond 32R yoki 3N izotoplari bilan nishonlanadi (buning uchun bir 
tomchi qon, bir nechta soch tolasi kifoya). Kasaldan bir necha 
mkg D N K ajratib olinadi. Ajratib olingan D N K uzun bispiral 
bo‘lgani uchun uni fragmentlarga bo‘linadi (restriksiya qilinadi). 
Restriksiya uchun maxsus fermentlar — endonukleazalardan foy- 
dalaniladi. Endonukleazalar bakteriyalardan olinadi (ular shu fer- 
mentlari yordamida yot D N K dan “himoyalanadi”). Endo­
nukleazalar (restriktazalar) DNKni m a’lum joylaridan (saytlardan) 
kesadi. Keyin DNK fragmentlari bir-biridan agaroza gelida elek­
troforez yo‘li bilan ajratiladi.
Bu bispiral fragmentlar issiqlik denaturatsiyasi orqali monospi­
ral fragmentlarga ajratiladi. Keyin bu fragmentlar joylashgan plas-

---

113
tinkaga nishonlangan zond qo‘shiladi. Agar kasalning D N K si frag- 
mentlarida zondga komplementar qism bo‘lsa duragaylashish kuza- 
tiladi. Duragaylashish mavjudligini fotemulsiya bilan ekspozitsiya 
qilib avtoradiografiya usulida aniqlash mumkin. Radioaktiv nishon 
tufayli duragaylangan qism qorayib ko‘rinadi.
Hozirgi davrda DNK diagnostika usuli prenatal diagnostikada 
ham qo‘llanilmoqda.
32P izotopining qo‘llanilishi, ko‘p xarajatliligi va murakkab- 
ligi — D N K zondi usulining katta kamchiligi bo ‘lib, uning keng 
qo‘llanilishiga xalaqit beradi. Bu izotop bilan ishlash xavfsizlik 
choralarini ko‘rishni talab qiladi, 32R kam yashovchi izotop 
bo‘lgani uchun D N K — zondlari zaxirasini yaratish mumkin emas. 
Shuning uchun ham hozirgi vaqtda radioaktiv zond o‘rniga fer- 
mentativ zondlarni yaratish ishlari olib borilmoqda. Buning uchun 
xromogen moddalar bilan rangli reaksiya beruvchi faol moddalar 
zondga biriktiriladi. Bunda gibridlashgan qismlarni avtoradio- 
grafiyasiz, m a’lum sharoitlarda bo‘yash bilan aniqlanadi. Bu usul 
osonroq bo ‘libgina qolmasdan, kam vaqt talab qiladi (bir nechta 
sutka o‘rniga 1—2 soatda natijani olish mumkin). Bu usulning sez- 
girligini oshirish imkoniyatlari ham mavjuddir. Immunologik usul- 
da antitelolar orqali ham zondlar yaratilgan.
Molekulyar usullar bilan kasallikka tashxis qo‘yish yoki 
geterozigot tashuvchilikni aniqlash uchun genomning juda kichik 
fragmentini o‘rganish kifoya qiladi. Buning uchun o‘sha fragment- 
larni amplifikatsiyalash (ko‘paytirish) zarur. Bu vazifa