38
mavjud emasligini aniqladik. Jumladan, M.A Ryabova va D.G.Aynullovalarning
ilmiy asarlarida “Byudjet muassaslari davlatning yuqori turuvchi hamda mahalliy
moliya organlari tomonidan ijtimoiy-madaniy, ilmiy-texnikaviy va boshqa
funktsiyalarni bajarishda notijorat xarakterga ega muassasalardir. Ushbu byudjet
muassasalari faoliyati davlat byudjetidan hamda davlatning byudjetdan tashqari
mablag’lari
hisobidan
daromadalar
va
xarajatlar
smetalari
asosida
moliyalashtiriladigan (maktablar, oliy va o’rta ta’lim muassasalari, sog’likni
saqlash muassasalari, madaniyat va boshqalar) muassasalardir”
14
– deb ta’rif
keltirilgan.
Byudjet tashkilotlarida smetalar ijrosi bilan bog’liq masalalar byudjet
qonunchligiga asosan tartibga solinadi. Byudjet tashkilotlari smetasi byudjet va
byudjetdan tashqari mablag’lar manbaalaridan shakllantirilganligi bois,
ushbu
smetalar ijrosi bilan bog’liq ko’plab munozarali holatlar yuzaga keladi.
Mamlakatimiz hamda xorijda ko’plab olimlar smetalar ijrosi jarayoni bilan bog’liq
masalalarga o’zlarining ilmiy ishlarida to’xtalib o’tganlar.
M.X.Saidov “Oliy ta’lim muassasasining xarajatlar smetasi uning faoliyatini
ta’minlash uchun byudjetdan beriladigan mablag’ni umumiy miqdori, maqsadli
yo’nalishi va oylar bo’yicha taqsimlanishini belgilanishini tasdiqlovchi hujjat
hisoblanadi. Mazkur hujjat O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
belgilangan namunaviy shaklda tuziladi”
15
-deb o’z qarashlarini bayon etgan.
Olimlarning byudjet tashkilotlariga aloqador bo’lgan smeta tushunchasiga
hamda uning byudjet ijrosi jarayonidagi ahamiyatiga
bergan ilmiy izoh va
qarashlarini umumlashtirgan holda Iqtisodiyot fanlari bo’yicha falsafa doktori
(Ph.D.),
dotsent
K.Sh.Ibragimovning
ilmiy
talqini
bo’yicha “Byudjet
tashkilotlarida nafaqat xarajatlar smetasi tuziladi, balki bir vaqning o’zida
daromadlar smetasi ham shakllantiriladi. Ushbu jarayonlarni amalga oshirish
tartibi normativ-huquqiy hujjatlarda belgilab qo’yilgan. Shunday ekan, “Byudjet
tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar smetasi – bu tashkilot (muassasa)ga o’z
14
Ryabova M.A i drug.Byudjetniy uchet i otchetnost : uchebnoe posobie / – Ulyanovsk : UlGTU, 2010. – 35 st.
15
Saidov M.X., Oliy ta’lim muassasalarini moliyalash.T.: -Moliya, 2002 yil b.-134.
39
xarajatlarini va daromadlarini tegishli normalarga muvofiq moliya yili uchun
shakllantirish, hamda bu orqali kelgusida maqsadli yo’nalishlarda o’z extiyojlarini
qanoatlantirish uchun aniq rejaga asoslanib tuzilgan hujjatdir”
16
.
Byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetasi O’zbekiston Respublikasi Davlat
byudjeti xarajatlarining iqtisodiy tasnifiga muvofiq xarajatlar guruhlari bo’yicha, 4
guruh xarajatlarining to’liq yoyilmasini va hisob-kitoblarni o’z
ichiga olgan
holdagi ilova bilan birgalikda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2014
yil 15 dekabrda 2634-son bilan ro’yxatga olingan “Byudjet tashkilotlari va byudjet
mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini tuzish, tasdiqlash
va ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risida”gi Nizomda keltirilgan namunaviy shakl
asosida tuziladi.
Byudjet tashkilotlarida moliyalashtirishning asosiy manbai bo’lib byudjet
mablag’lari hisoblanar ekan, byudjet tashkilotlari bo’ysunuvidan kelib chiqib
xarajatlar smetalari asosida respublika byudjetidan yoki mahalliy byudjetdan
moliyalashtiriladi. Byudjet mablag’lari bo’yicha xarajatlar smetasi ijrosi hisobi
ikki ko’rinishda, ya’ni haqiqiy xarajatlar va kassa xarajatlari shaklida yuritiladi.
Byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha ham
mablag’lar tushumi, ular doirasida haqiqiy xarajatlar
va kassa xarajatlarini aks
ettirish yuzasidan yuqoridagi kabi 294-shakl xarajtlar guruhlari hamda xarajat
moddlari bo’yicha oylar kesimida hisob ishlari yuritiladi, xarajat guruhlari va
moddalari bo’yicha belgilangan rejaning bajarilishi doimiy ravishda kuzatib
boriladi.
Bugungi kunda oliy ta’lim muassasalarining faoliyati asosan 3 ta
yo’nalishdagi manba vositasida moliyalashtirilmoqda: byudjet mablag’lari,
talabalarni o’qitishning to’lov-kontrakt shaklidan tushgan mablag’lar, tadbirkorlik
hamda innovatsiyalar asosida ishlab topilgan mablag’lar.
Oliy ta’lim muassasasining xarajatlar smetasi uning faoliyatini ta’minlash
uchun byudjetdan beriladigan mablag’ni umumiy miqdori, maqsadli yo’nalishi va
16
Ibragimov K.Sh. “Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni takomillashtirish (Oliy ta’lim
tizimi
misolida)”. Iqtisodiyot fanlari bo’yicha falsafa doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi, 82-bet, (141
b.).:Toshkent, 2018 yil.
40
oylar bo’yicha taqsimlanishini belgilanishini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi.
Mazkur hujjat O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan
namunaviy shaklda tuziladi.
Xarajatlar smetasi ijrosining haqiqiy xarajat va kassa xarajatlar ko’rinishida
yuritilishini quyidagicha izohlash mumkin:
haqiqiy xarajatlar – byudjetdan ajartilgan mablag’lar bo’yicha
majburiyatlarning aks ettirilishi. Masalan, ish haqi hisoblandi, ish haqiga nisbatan
yagona ijtimoiy to’lov hisoblandi, foydalanilgan kommunal xizmatlari uchun
hisob-faktura qabul qilindi va boshqalar;
kassa xarajatlari – yuzaga kelgan majburiyatlarning to’lovini amalga
oshirishdir. Xususan, tadqiqot ob’yekti hisoblangan
Toshkent moliya instituti
xarajatlar smetasi ijrosining so’nggi besh yil davomidagi o’zgarish dinamikasi
tahlil qilindi (2-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: 
