G’aznachilik” fakulteti

6-rasm. Ko’chmas mulk qiymatini baholash xizmatlari bozorining funksional-tuzilmaviy modeli.¹⁰

Ushbu modelda: R- Rieltorlik firmalari; O- baholash obyekti va uning egasi; D- ko’chmas mulkni faoliyatini tartibga solishga vakolatli bo’lgan davlat regulyativ organlari; N- baholovchining o’zini-o’zi tartibga soluvchi nodavlatr notijorat tashkilotlari.

Ushbu tizimning faoliyat mexanizmi davlat, baholovchi tashkilotlar va mulkdorlar tomonidan birgalikda ularning har birining alohida manfaatli maqsadlari doirasida harakatga keltiradi. Bu bozorda baholash xizmatlari holis baholovchi tashkilotlardan mulkdorlarga tomon, moliyaviy resurslar esa teskari yo’nalishda harakat qiladi.





7-rasm. Ko’chmas mulk bozorining iqtisodiyotdagi o’rni va ahamiyatini ifodalovchi tuzilmaviy-funksional model.¹¹
Ko’chmas mulk bozorining iqtisodiyotdagi o’rni va ahamiyatini 7-rasmdagi tuzilmaviy-funksional model yordamida makro-, mezo-, mikro- va nano pog’onalarida o’rgansa bo’ladi.
Modelda ko’chmas mulk bozori subyektlaridan iborat:
DI va S1 – davlat boshqaruvi institutlari, ularning ko’chmas mulk bozoridagi regulyativ va mulkiy munosabatlari lokal sikli;
MHI va S2 – mahalliy hokimiyat institutlari, ularning ko’chmas mulk bozoridagi regulyativ va mulkiy munosabatlari lokal sikli;
JShM va S3 – mulkdor jismoniy shaxslar, ularning ko’chmas mulk bozoridagi mulkiy munosabatlari lokal sikli;
YuShM va S4 – mulkdor yuridik shaxslar, ularning ko’chmas mulk bozoridagi mulkiy munosabatlari lokal sikli.
Bunda ko’chmas mulk bozori orqali S1, S2, S3 va S4 lokal sikllar bo’yicha mulkiy huquqlar subyektlariga tegishli fuqarolik huquqlari obyektlarining (FHO) maqsadli harakati amalga oshiriladi. Soliqlar va daromadlar alohioda tashqi sikllar bo’yicha (Ko’chmas mulk bozori) dan tashqari, harakatlanadi. DI va MHI to’g’ridan-to’g’ri munosabatda alohida TTM kanali bo’yicha amalga oshirilishi mumkin.
Mulkiy huquqlari subyektlarining FHO bo’yicha mulkiy munosabatlari Ko’chmas mulk bozori orqali oshirilgani sababli, makroiqtisodiyotda markaziy o’ringa ega.
Vaholanki, iqtisodiyotning Ko’chmas mulk bozori bilan bog’liqlikdagi faoliyati davlat tomonidan tartibga solinadi. Bunda Ko’chmas mulk bozori ko’rsatkichlari (indikatorlari) – bozorda FHOlar iqtisodiy fantoml;arining miqdoriy o’zgarishi tendensiyalari, bozor savdosining umumiy hajmi ko’chmas mulk bozorining kapitalizatsiyashuvi darajasi (YaIMga nisbatan, %) – muhim rol o’ynaydi.
Rieltorlik faoliyati xizmati turlari:
1. Ko’chmas mulk obyеktlariga va ularga bo’lgan huquqlarga doir bitimlarni tuzish chog’idagi vositachilik;
2. Ko’chmas mulk obyеktlarining va ularga bo’lgan huquqlar savdosini
tashkil etish;
3. Ko’chmas mulk obyеktlarini ishonchli boshqarish;
4. Ko’chmas mulk bozorida axborot va maslaxat xizmatlari.
Ko‘chmas mulk bozori subyektlariga davlat, Ko’chmas mulk bozori sotuvchilari va xaridorlari, rieltorlar kabilar kiradi. Ko‘chmas mulk bozori infratuzilmasining asosiy funksiyalari va uning faoliyatining turlari shartli ravishda uch guruhga bo‘linadi:

• 
  birinchi guruh – ko‘chmas mulk bozorini o‘rganish;
  
• 
  ikkinchi guruh – ko‘chmas mulk bilan operatsiyalarni tayyorlash;
  
• 
  uchinchi guruh – ko‘chmas mulk bilan operatsiyalar o‘tkazish.
  

Infratuzilmaning birinchi guruh funksiyalarini bajarishdagi faoliyati marketing tadqiqotlari,yuridik maslahatlar va axborot xizmatlarini o‘z ichiga oladi.
Birlamchi bozor - bu ko’chmas mulk tovar sifatida birinchi bor bozorga tushadigan iqtisodiy vaziyat. Xo’jalik yuritishning ma'muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o’tish va xususiylashtirishni amalga oshirish sharoitida ko’chmas mulk bozorida asosiy sotuvchi bo’lib, o’z boshqaruv organlari orqali davlat ishtirok etadi. Ko’chmas mulk bozori infratuzilmasining asosiy funktsiyalari va uning faoliyatining turlari shartli ravishda uch guruqga bo’linadi: birinchi guruh - ko’chmas mulk bozorini o’rganish; ikkinchi guruh - ko’chmas mulk bilan opеratsiyalarni tayyorlash; uchinchi guruh - ko’chmas mulk bilan opеratsiyalarni o’tkazish. Infratuzilmaning birinchi guruq funktsiyalarini bajarishdagi faoliyati markеting tadqiqotlari, yuridik maslaxatlar va axborot xizmatlarini o’z ichiga oladi.
Ikkilamchi bozor - ko’chmas mulkning ilgari istе'molda bo’lgan va ma'lum bir mulkdorga - jismoniy yoki yuridik shaxsga tеgishli bo’lgan tovar sifatida bozorga taqdim etilishi.
Turli tovarlarga bo’lgan talab va taklif xoh u ko’chmas mulk bo’lsin yoki boshqa tovar bo’lsin, aynan bozorda vujudga kеladi. Taklif ishlab chiqaruvchilarning imkoniyatlariga qarab, talab esa shu tovar yoki mahsulotga bo’lgan ehtiyojga, haridorning uni sotib olish imkoniyatiga qarab bеlgilanadi: tovarga bo’lgan ehtiyoj qanchalik kuchli bo’lmasin, uni pulsiz sotib olish mumkin emas. Agar pul bo’lmasa, talab ham bo’lmaydi, talab va taklifning nisbatidan esa narx vujudga kеladi. Ammo talab va taklif ham birinchi navbatda narx-navoga bog’liqdir. Bozor qandaydir tarzda elеmеntlar o’rtasida muvozanat o’rnatadi, narxni, talab va taklifni boshqaradi.
Ko‘chmas mulk va uning bozori turlari:
Uch xil ko‘chmas mulk turini ajratish mumkin: yer, turar-joy va noturar-joy yerlari.
Ko‘chmas mulkning bazaviy obyekti – yer. Ko‘chmas mulkni turga bo‘linganda, uning bir qancha alomatlariga moslab, sinflarga ajratiladi,bu esa ko‘chmas mulk bozorini yanada izchil tadqiq etish imkonini beradi va turli kategoriyadagi ko‘chmas mulklarni baholash metodlarini ishlab chiqish va qo‘llashni va ularni boshqarishni osonlashtiradi.
Ko‘chmas mulk bozorining quyidagi xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
- mahalliylik;
-obyektlar o‘zaroalmashuvchanligini pastligi;
-mavsumiy tebranishlar;
-bitimlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazilish zaruriyati.
-ko‘chmas mulkni moliyalash xarajatlarining uch guruhi mavjud:
-ko‘chmas mulk obyektini funksional holda saqlash xarajatlari;
- ko‘chmas mulkka egalik qilish uchunyillik soliq;
-ko‘chmas mulk bitimlaridagi yuqori transaksion xarajatlar.