Gazeta sarlavhalarining mazmuniy persepsiyasi

2.1. Gazeta sarlavhalarining funksional-semantik tahlili.

Rus olimi A.A. Veyze matnning uslubidan qat’iy nazar sarlavhalarga xos umumiy xususiyatlardan kelib chiqqan holda sarlavhalarni quyidagi turlarga ajratadi:

1. 
   Hukm (gap) shaklidagi sarlavhalar.
   
2. 
   Nominativ birikma tarzidagi sarlavhalar. Ular matnning mavzusini o’zida mujassamlashtiradi.
   
3. 
   Matnning tematik tarkibini umumlashtiruvchi sarlavha.
   
4. 
   Matnnning umumiy mazmunini mavhumlashtirib ifodalagan sarlavha.
   
5. 
   Mazmun- mundarijaning bir bo’lagini nomlovchi sarlavha¹⁴.
   

Tadqiqotchi I.Azimovaning o’zbek tilidagi gazeta matnlari mazmuniy persepsiyasiga bag’ishlangan nomzodlik dissertatsiyasida gazeta matnlari idrokiga xos jarayonlar mexanizmi yoritilgan. Tadqiqotchi bunda retsipiyentlar tomonidan eslab qolingan so’zlar asosida perseptiv birliklarni aniqlash hamda matn qay darajada tushunilganligini belgilashni asosiy maqsad qilib olgan.

I.Azimovaning ma’lumotiga ko’ra, tajriba davomida so’z, so’z shakli, so’z birikmasi va sintagmalar yaxlit holda saqlanib qolgan, shu boisdan u yuqoridagi birliklarni matniy persepsiya birliklari sifatida qayd etadi¹⁵.

Tadqiqotchi nomzodlik ishida yo’naltirilgan assotsiativ tajriba usulidan foydalangan holda persepsiyaning darajalarini ham aniqlaydi:

“a) stimul (yoki ta’sir etuvchi) matndagi lisoniy faktorlar ( sema, uslub, shakl) yuzasidan assotsiatsiyalarning yuzaga kelishi; b) assotsiatsiyalarning matnga xos so’zlar bilan almashinishi yoki matndagi so’zlarning aynan eslab qolinishi; v) eslab qolingan so’zlarning kontekstual ma’nolarining konkretlashishi , xususan, so’zlarning birikmalar, birikmalarning sintagmalar darajasiga chiqishi; g) stimul matnga xos mazmuniy strukturaning shakllanishi; d) yaxlit matn proyeksiyasining hosil bo’lishi”¹⁶.

Tilshunos I.Azimova o‘zining nomzodlik dissertatsiyasida gazeta sarlavhalarining retsipiyent tomonidan tushunilishi bo‘yicha psixolingvistik aspektda tajriba olib boradi va gazeta sarlavhalarini quyidagicha turlarga ajratadi:

6. 
   So‘zlar asl ma’noda qo‘llangan, maqola mazmunini umumlashtiruvchi darak gap shaklidagi sarlavhalar.
   
7. 
   So‘roq gap shaklidagi sarlavhalar.
   
8. 
   Matnning mazmunini mavhumlashtirib ifodalovchi, so‘z yoki so‘z birikmasi shaklidagi sarlavhalar.
   
9. 
   G‘ayriodatiy lisoniy vositalar qo‘llangan sarlavhalar¹⁷.
   

Biz mazkur tadqiqotimizda yuqorida keltirilgan tasnif asosida “Xalq so‘zi” va “O‘zbekiston ovozi” gazetalarining 2019-yil aprel oyida nashr etilgan maqolalari misolida sarlavhalarning leksik-semantik jihatlarini tahlil qilishga harakat qildik.

Darak gap shaklida ifodalangan sarlavhalar: “Ayol baxtli bo‘lsa, yurt farovon bo‘ladi”, “Investitsiyalar o‘zini oqlayapti”, “Bog‘dorchilikda innovatsion texnologiyalar”, “So‘z millat qiyofasini ifodalaydi”, “Barkamol avlod yurtni yuksaltiradi”. Mazkur sarlavhalar maqola mazmunini umumlashtirib, xabar mazmunini ifodalaydi. Bugungi matbuot sahifalarida darak gap shaklidagi sarlavhalarni ifodalashda sarlavhaosti izohi ham berilmoqdaki, bu maqolaning ekspressivligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, “Noyob ilmiy meros germaniyaliklar bilan birga tadqiq qilinadi”, “Mo‘ynoqdagi tarixiy o‘zgarishlar Qozoqdaryo ovuliga ham xayrli keldi”, “Diniy va dunyoviy ta’lim yo‘nalishlarini o‘zida mujassam etgan akademiya”, “Kadrlar qo‘nimsizligi ish samaradorligiga jiddiy ta’sir o‘tkazadi”. Bunda maqola sarlavhasi o‘quvchi diqqatini jalb qilishga qaratilsa, sarlavhaosti izohi uning ma’nosini to‘ldirish uchun xizmat qiladi.

So‘roq gap shaklidagi sarlavhalar: “Yo‘l harakati qoidalariga o‘zgartirishlar kiritildi. Bundan xabardormisiz?”, “Xalqaro reytinglar biz uchun qanchalik muhim?”, “Jinoyatchilikka qarshi kurashish qanday samara beryapti?”, ““Ishonasizmi, familiyamni eslay olmadim?!”, “Qamoq jazosi… bolani to‘g‘ri yo‘lga boshlay oladimi?..”. Mazkur sarlavha turi gazeta maqolalarida eng ko‘p qo‘llaniluvchi turidir. Bunga asosiy sabab shuki, maqola avvalida so‘roq gap orqali o‘quvchiga ta’sir o‘tkaziladi va mazkur savolning yechimi maqola so‘nggida beriladi.

Matnning mazmunini mavhumlashtirib ifodalovchi sarlavhalar: “Xalq borki, davlat bor”, “Kalutaradagi muvaffaqiyat”, “Yigirma uch asrlik qadimiy shahar”, “Kuyla, do‘mbiram…”, “Hayotbaxsh tashabbuslar “Bo‘ston”ni gulistonga aylantiradi”, “Noyob hujjatlar xazinasi”. Mazkur sarlavhalarda mazmun yashiringan bo’lib, o‘quvchini maqola bilan tanishishga undaydi.

G‘ayriodatiy lisoniy vositalar qo‘llangan sarlavhalar: “KOPIA nega aynan O‘zbekistonni tanladi?”, “Olamning lisoniy manzarasi”, “Xotin-qizlar uchun barqaror ish o‘rni… bu masalada “kampaniyaboz”lik qilishning oqibati og‘ir bo‘ladi…”. Mazkur sarlavhalarda o‘quvchiga tushunarsiz bo‘lgan so‘z yoki so‘z birikmalari qo‘llanadiki, ular maqolani o‘qish uchun reklamalilik vazifasini bajaradi.

Gazeta sarlavhalari bilan ishlash jarayonida shu narsa aniq bo’ldiki, maqola sarlavhalari gazetaning qaysi sohalardagi axborotlarni yetkazishiga qarab turlicha ifodalanadi. Masalan, “Xalq so‘zi” gazetasining 2019-yil №79-sonida darak gap shaklidagi sarlavhalar 4 ta, so‘roq gap shaklidagi sarlavhalar 3 ta, mazmunni mavhumlashtirib ifodalovchi sarlavhalar 3 ta, g‘ayriodatiy lisoniy vositalar orqali ifodalangan sarlavhalar 1 ta berilgan. “O‘zbekiston ovozi” gazetasining 2019-yil №32-33 sonida berilgan maqolalarda esa darak gap orqali ifodalangan sarlavhalar 6 ta, so‘roq gap orqali ifodalangan sarlavhalar 4 ta, matn mazmunini mavhumlashtirib ifodalovchi sarlavhalar 3 ta, g‘ayriodatiy lisoniy vositalar orqali ifodalangan sarlavhalar 2 ta ekanligi ayon bo‘ldi. Maqola sarlavhalarining turlicha ifodalanganligiga sabab sifatida mazkur gazetalarning ijtimoiy-siyosiy gazeta ekanligini nazarda tutish lozim. Ijtimoiy-siyosiy xabarlarni yoritishda esa ko‘pincha xabarni umumlashtirib ifodalovchi darak gaplardan foydalaniladi.

Kuzatishlarimiz natijasida gazeta sarlavhalarining yuqoridagi tasnifda ko‘rsatilganlaridan tashqari quyidagi turi borligi ham ayon bo‘ldi. Gazeta sahifalarida Intervyu rukni ostida suhbat olib borilayotgan suhbatdoshning maqola mazmunidan kelib chiqqan holdagi keltirilgan fikrlari bevosita maqola sarlavhasiga aylantiriladi. Masalan, Szyan Yan XXRning O‘zbekistondagi favqulotda va muxtor elchisi: “Xitoy va O‘zbekiston tomonidan “Bir makon, bir yo‘l”ning birgalikda barpo etilishi tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda”, Pak Ning Xu, Koreya Respublikasi sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot vaziri: “Bizda tibbiy sug‘urtani tatbiq etishga 40 yildan ziyod vaqt ketgan bo‘lsa, O‘zbekiston bu yo‘lni 20 yilda bosib o‘tishi shubhasiz”, Li Dong Uk, O‘zbekiston sog‘liqni saqlash vazirining Janubiy Koreyalik o‘rinbosari: “O‘zbekiston tibbiyoti rivojiga hissa qo‘shish menga faxr bag‘ishlaydi”, “Alan Dunkan: O‘zaro aloqalarni yanada taraqqiy ettirish niyatidamiz”, “Vladimir Jonibekov: Yerga qaytish… har doim og‘ir kechgan…”, “U Duk Chen: Prezident Shavkat Mirziyoyev Markaziy Osiyo birdamligiga asos soldi….”. Bunday sarlavhalar qo‘llanilganda intervyu olib borilgan suhbatdoshning maqolada nima demoqchi bo‘lganligi, asosiy maqsadi o‘quvchiga o‘z fikrlari orqali yetkaziladi va ta’sirchanlikni oshirishga xizmat qiladi. Masalan, Pak Ning Xu, Koreya Respublikasi sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot vaziri: “Bizda tibbiy sug‘urtani tatbiq etishga 40 yildan ziyod vaqt ketgan bo‘lsa, O‘zbekiston bu yo‘lni 20 yilda bosib o‘tishi shubhasiz” sarlavhasini o‘qish jarayonida intervyu kim bilan olib borilishi, nima mavzuda ekanligi xabari yetkazilishi bilan birga, suhbatdoshning o‘zi orqali berilgan alohida e’tirofi maqolani o‘qishga undaydi. Shunisi e’tiborga loyiqki, mazkur shakldagi sarlavhalarda, asosan, chet ellik mutaxassislarning O‘zbekistonda bugungi kunda olib borilayotgan siyosatga nisbatan e’tirofi aks etadi. Ularning hammasi ijobiy munosabatni ifodalaydi. Aytish mumkinki, sarlavhalarning mazkur turlari jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlarning ommaviy axborot vositalari tiliga bevosita ta’sirini yaqqol namoyon etadi.

Tadqiqotimizning xulosasi sifatida qayd etish lozimki, gazetalarda sarlavhalarning tuzilishini, odatda, shu sohadagi mavjud an’analar belgilab beradi. An’anaviy bo‘lmagan tuzilishdagi sarlavhalar jamiyat hayotidagi keskin o‘zgarishlar va xalqaro ommaviy axborot vositalari tajribasi ta’sirida kirib keladi.