Ga to'g'ri keladi Somoniylar imperiyasi

1.3. Qishloq xo’jaligi va sanoati.

Tojikiston agrarindustrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligining ulushi 25%, sanoatniki 35%, xizmat koʻrsatish sohasiniki 40%. Qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerlar 4,3 mln. gektar, shundan ekinzorlar 827631 gektar, yaylovlar 3,2 mln. gektar. Qishloq xoʻjaligining asosiy tarmogʻi — dehqonchilik boʻlib, jami qishloq xoʻjaligi mahsulotining 65% ni beradi. Unda paxtachilik, ayniqsa, ingichka tolali paxta yetishtirish yetakchi oʻrinni egallaydi. Bogʻdorchilik, uzumchilik, pillachilik rivojlangan. Moyli ekinlar, zigʻir, kartoshka, sabzavotpoliz ekinlari, yemxashak ekinlari ekiladi, gʻalla va sholi ham yetishtiriladi. Togʻ oldi va togʻ mintaqalarining sugʻoriladigan yerlarida tamaki, Hisor va Vaxsh vodiylarida yorongul ekiladi. Sitrus mevalar yetishtirish yaxshi yoʻlga qoʻyilgan. Tojikistonning barcha hududlarida, ayniqsa, togʻ yon bagʻirlarida chorvachilik rivojlangan: qoramol, qoʻy, echki, parranda, yilqi boqiladi.

Sanoatining yetakchi tarmoqlari: yengil (paxta tozalash, ip gazlama, shoyi, tikuvchilik, gilam toʻqish), oziq-ovqat (meva konservasi, yogʻmoy va boshqa), rangli metallurgiya (rangli va noyob metall rudalari qazib chiqarish va boyitish, alyuminiy ishlab chiqarish. va boshqa), konchilik, kimyo sanoati (mineral oʻgʻit, plastmassa ishlab chiqarish.)^[13], mashinasozlik, metallsozlik. Tojikistonda osh tuzi, qoʻngʻir koʻmir, neft, gaz qazib olinadi; qurilish materiallari ishlab chiqariladi^[14]. Elektroenergetika sanoati rivojlangan: Norak, Rogʻun va boshqa GESlarda elektr energiyasi hosil qilinadi (yiliga oʻrtacha 17 mlrd. kVtsoat)^[15].

Temir yoʻl uzunligi 490 km, avtomobil yoʻllari uzunligi 13 ming km. 1991-yilda tashkil etilgan "Tajikistan Airlines" va "Somon Air" aviatsiya kompaniyalari samolyotlari muntazam ravishda MDH mamlakatlarining Moskva, Samara, Novosibirsk, Olmaota, Bishkek, Ashxobod va boshqa shaharlarga hamda BAA (Sharja), Pokiston (Karochi), Afgʻoniston (Qobul), Eron (Mashhad), shuningdek, Xoʻjand va Xorugʻga uchadi^[16]. Dushanbe va Xoʻjand shaharlarida xalqaro aeroport bor. Sovet Ittifoqi davrida bir necha o'n yillik barqaror qishloq xo'jaligi o'sishidan so'ng, 1960-1988 yillarda qishloq xo'jaligi mahsuloti hajmi uch baravar ko'paygan holda, mustaqil MDHning aksariyat MDH davlatlari singari mustaqil Tojikiston ham o'tishning keskin pasayishiga duch keldi, chunki Qishloq xo'jaligining yalpi mahsuloti (GAO) indeksi 55 ga kamaydi 1991-1997 yillarda%.

Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish 1997 yildan buyon sezilarli darajada tiklandi va bugungi kunda GAO 1997 yildagi eng past nuqtadan ikki barobardan ko'proq ortib, deyarli 1991 yilga qaytdi. Paxta va bug'doy Tojikistonda ekin maydonlarining qariyb 70 foizida (30 foiz paxta, 36 foiz bug'doy, 9 foiz boshqa don ekinlari) ishlov beriladigan ikkita asosiy naqd ekin hisoblanadi. [5] Paxta tolasi Tojikistonning etakchi qishloq xo'jaligi mahsuloti bo'lib, umumiy eksport hajmining 16 foizini tashkil etadi (u alyuminiydan keyin ikkinchi o'rinda turadi, bu mamlakat eksportining 60 foizini tashkil qiladi).

Paxta yuqori haroratni va intensiv sug'orishni talab qiladi va u asosan issiq daryo vodiylarida etishtiriladi: Shimoliy Tojikistonning Sirdaryodagi Farg'ona vodiysi (So'g'd viloyati), Xatlonning janubi-g'arbiy qismida Quyi Kofarnixon va Vaxsh vodiylari, janubi-sharqiy Xatlonda Qizilsu va Panj vodiylari va Dushanbedan g'arbiy qismida O'zbekiston bilan chegaraga qadar cho'zilgan Hisor vodiysi. Kofarnixon daryosining o'rta yo'nalishi.

1.8-rasm Qishloq xo’jaligi

Xatlon viloyati paxta etishtirishning 60 foizini o'zlashtirgan Tojikistonning paxta etishtiradigan asosiy hududidir; So'g'd viloyatining shimolidagi Farg'ona vodiysi 30%, Hisor vodiysi (respublika bo'ysunishida) yana 10% hissasini qo'shadi. Sug'd viloyati janubidagi Zeravshan vodiysining tojik qismi Buxoro yaqinidagi vodiyning o'zbek qismida g'arbga qarab o'sadigan paxta uchun juda sovuq. Tojikiston vodiylarida paxtani intensiv sug'orish Orol dengizini oziqlantiruvchi ikkita yirik daryoning oqimini pasaytiradi: shimolda Farg'ona vodiysida Sirdaryo va Afg'oniston bilan janubiy chegarada Amudaryoda, bu esa o'z navbatida uning irmoqlari Kofarnihonga ishonadi. , Vaxsh va Qizilsu daryolari. Tojikistonning "oq oltin" i, shuningdek Turkmaniston va O'zbekiston Orol dengizining Sovet Ittifoqi davrida va undan keyingi davrda katastrofik qurishiga hissa qo'shgan bo'lishi mumkin.

Bug'doy va arpa yomg'irli joylarda, asosan Xatlon viloyatining janubiy tekisliklarida etishtiriladi. Boshqa tomondan, sholi daryo vodiylarida o'stiriladi, u erda suv toshqini natijasida paddilar osongina yaratilishi mumkin. Tojikistonning asosiy guruch ishlab chiqaruvchisi Sug'd viloyati.

1.9-rasm Bog’dorchilik

Sholi hosilining to'liq 44% Sug'dning Zeravshan va Farg'ona vodiylaridan olinadi; yana 36% qattiq sug'oriladigan Xatlon pasttekisliklarida ishlab chiqariladi va qolgan 20% Kofarnixon daryosi bilan sug'oriladigan Hisor vodiysidan keladi. [5] Boshqa ekinlarga butun mamlakat bo'ylab etishtiriladigan kartoshka, sabzavot va poliz mahsulotlari kiradi. Mamlakatning shimolida o'rik, nok, olxo'ri, olma, gilos, anor, anjir va yong'oqlar ishlab chiqariladi. Yangi uzilgan mevalar mahalliy iste'mol qilinadi, quritilgan mevalar esa Tojikiston uchun an'anaviy eksport hisoblanadi (2005 yilda eksport umumiy hajmining 1% dan ortig'ini tashkil etadi, asosiy maqsadi Rossiya). Tojikistonda etishtiriladigan hayvonlarga tovuqlar, qoramollar, qo'ylar, echkilar va otlar (ahamiyati kamayish tartibida) kiradi. Sigir, qo'y va parranda go'shtlari eng muhim go'sht mahsulotidir; sigir suti, echki suti, pishloq va jun ham muhimdir. Ipak ishlab chiqarish mavjud, ammo nisbatan kichik sanoat bo'lib qolmoqda.

14,3 million gektarlik Tojikiston hududining atigi 28 foizini qishloq xo'jaligi erlari tashkil etadi. Qishloq xo'jaligi erlarining umumiy maydonidan (2006 yilda 4,1 million gektar) 21% haydaladigan erlar, 3% ko'p yillik ekinlar (bog'lar va uzumzorlar), 76% yaylovlar va pichanzorlardir. Tojikistonda dehqonchilik asosan sug'orishga asoslangan. Sovet davrida sug'oriladigan maydon barqaror ravishda ko'payib, 1950 yildagi 300 ming gektardan 1990 yilda mustaqillik arafasida 714 ming gektarga etdi.

1990 yildan keyin sug'orishning ozgina kengayishi kuzatildi va 2006 yilda sug'oriladigan maydon 724 ming gektarni tashkil etdi. Ekin maydonlarining deyarli 70% sug'oriladi. Tojikistonning sug'orish tizimlari 737,7 ming gektar erni qamrab oladi, shundan 300 ming gektari mashinali sug'orish zonalari hisoblanadi.

Texnik jihozlar bo'yicha ular 4 toifaga bo'lingan: zamonaviy sug'orish tizimlari (282000 ga), (2) filtrlashga qarshi qoplamasiz magistral kanalli sug'orish tizimlari va gidrotexnik inshootlarning etishmasligi (202000 ga), (3) qayta tiklangan tarmoqlar va yirik magistral kanallar bilan sug'orish tizimlari (200,000 ga), ( 4) etarli darajada jihozlanmagan sug'orish tizimlari (53,700 ga). Nasos stantsiyalari sug'oriladigan maydonlarning 40 foiziga xizmat qiladi, ularning 64 foizi So'g'd viloyatiga to'g'ri keladi.

1.10-rasm G’allasi

Tojikistonda sug'oriladigan erlarning taxminiy 20 foizi daryo oqimlarini yomon tartibga solishi oqibatida suv tanqisligidan aziyat chekmoqda. Istravshan (30000 ga) hududida suvga bo'lgan ehtiyojning atigi 55% qondiriladi. Kulbadagi Qizil-Su-Yah-Su havzasida (60 ming ga) kerakli suvning atigi 65 foizini oladi. Xuddi shu holat Hisor shahridagi 12000 ga er uchun ham mavjud. So'nggi bir necha yil davomida qishloq xo'jaligini sug'orish texnikasi o'zgarishsiz qoldi va asosan jo'yaklar orqali amalga oshirildi.

1990 yilgacha bor-yo'g'i 3500 ga er egiluvchan quvurlar orqali suv oldi, ular uni oluklarga etkazib berishdi va 296 ga uchun yomg'ir suvini sug'orish ishlatilgan. Yangi texnologiyalarni joriy etish (yomg'ir, er osti va tomchilatib sug'orish) suvni tejash stavkalarini 2-3 baravar ko'paytiradi.

1991 yilgacha Tojikistonda (o'shanda Tojikiston SSRda) qishloq xo'jaligi, boshqa barcha sovet respublikalarida bo'lgani kabi, ikkilamchi tizimda tashkil etilgan bo'lib, unda keng ko'lamli kolxozlar va sovxozlar yordamchi uy xo'jaligida kvazi-xususiy yakka tartibdagi dehqonchilik bilan simbiyotik munosabatlarda birga yashagan. uchastkalar.

1.11-rasm Qishloq xo’jaligi

1992 yildan keyin mustaqil Tojikistonda boshlangan bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayoni dehqon xo'jaliklari (tojikcha: xo'jaliklar dehqonligi (fermeri), ruscha: dehankskie (fermerskie) xozyaystva) deb nomlanuvchi o'rta fermer xo'jaliklarining yangi toifasini yaratishga olib keldi. kichik uy uchastkalari va yirik fermer xo'jaliklari korxonalari o'rtasida.

2006 yil holatiga ko'ra 25000 ga yaqin dehqon xo'jaliklari haydaladigan erlarning 60 foizini yoki 530 ming gektarini nazorat qiladi (qolgan 40 foiz uy xo'jaliklari va fermer xo'jaliklari o'rtasida teng taqsimlangan). [5] Ammo dehqon xo'jaliklarining samaradorligi nisbatan past, chunki ular 2006 yilda o'simlik mahsuloti qiymatining atigi 34 foizini tashkil etgan bo'lsa, haydaladigan erlari 20 foizdan kam bo'lgan uy-joy uchastkalari barcha ekinlar qiymatining 45 foizini tashkil etdi. Shunga qaramay, 2006 yilda dehqon xo'jaliklari barcha boshoqli donlarning 50 foizini va paxtaning qariyb 60 foizini yig'ib olishdi.

Uy xo'jaliklari chorvachilik sohasida shubhasiz ustun kuch bo'lib, qoramollarning 89 foizi va sigirlarning 94 foizi mavjud. 2006 yilga kelib ular chorvachilik mahsuloti qiymatining 90 foizini tashkil etdi. Sovet davrida qishloq xo'jaligida ustun bo'lgan yirik fermer xo'jaliklari bugungi kunda chekka ahamiyatga ega. Tojikistonning sanoat rivojlanishi 30-yillarning oxirlarida jiddiy tarzda boshlandi. Dastlab paxtani qayta ishlash va qurilish materiallari ishlab chiqarishga katta ahamiyat berildi.

Ikkinchi Jahon urushi sanoatning kengayishiga katta turtki bo'ldi. Mavjud fabrikalar ishlab chiqarish hajmi urush davri talablarini qondirish uchun oshirildi va ba'zi fabrikalar Sovet Ittifoqining Evropa qismidan respublikaga ko'chib o'tdi, ularni rivojlanib borayotgan nemis armiyasidan saqlab qolish uchun. G'arbiy nuqtalardan Tojikistonga ko'chib kelgan malakali ishchilarga imtiyozli imtiyozlar berildi, shu jumladan tojiklarga to'lanadigan ish haqidan ancha yuqori ish haqi; bu amaliyot urushdan ancha keyin ham davom etdi.

Bunday muhojirlar Sovet Ittifoqi oxiriga qadar respublikaning ko'plab sanoat tarmoqlarida ishchi kuchining asosiy qismini ta'minladilar. Paxta to'qimachilik fabrikalari va metallurgiya, mashinasozlik, alyuminiy eritish zavodi va kimyo sanoati tojikistonlik ishchilarning nomutanosib kichik foizlariga ega yoki umuman yo'q.

1.12-rasm To’qimachilik sanoati

Tojikistonning janubidagi Vaxsh daryosi vodiysi keng sanoat rivojlanish markaziga aylandi (qarang: Topografiya va drenaj, shu ch.).