Ga to'g'ri keladi Somoniylar imperiyasi

Jadval 1. Tojikiston hududlaridagi aholi soni (ming kishi)

	1989-yil	2000-yil	2016-yil^[9]
Dushanbe shahri	594	562	802,7
Sugʻd viloyati	1558	1870	2 511,0
Xatlon viloyati	1704	2151	3 047,8
Togʻli-Badaxshon muxtor viloyati	161	206	217,4
Respublikaga boʻysunuvchi tumanlar	1092	1338	1 972,3
Jami	5109	6127	8551

1.3-rasm Aholi o’sish ko’rsatkichi hududlar miqyosida

Tojikiston ham ko’p millatli davlatlar sirasiga kiradi. Ko’pmillatli davlat deyilishiga asosiy sabab boshqa millat aholisinig shu yerga ko’chib kelishiga aytiladi. Tojikiston hududida Ahamoniylar hukmronligi oʻrnatildi^[10]. 329-yilda makedoniyalik Aleksandr Makedonskiy qoʻshinlari bostirib keldi, xalq unga qattiq qarshilik koʻrsatdi. Natijada Tojikiston hududining bir qismi Salavkiylar davlati tarkibiga, soʻng hududning aksariyat qismi Yunon-Baqtriya podsholigi tarkibiga kirdi. 6-asr 2-yarmida Tojikiston hududi Turk xoqonligi tarkibiga qoʻshib olindi. 8-asr oʻrtalarida arablar bostirib kelishi natijasida islom dini joriy qilina boshlandi. 9—10-asrlarda Tojikiston hududi  Tohiriylar  va  Somoniylar  davlati tarkibida, 9—13 asrlarda Gʻaznaviylar, Qoraxoniylar, Gʻuriylar, Qoraxitoylar, Xorazmshohlar davlatlari tarkibida boʻlgan. Tojikiston hududiga bostirib kirgan Chingizxon qoʻshinlari (1219—21) aholining qattiq qarshiligiga duch keldi (Xoʻjandda Temur Malik boshchiligidagi xalq qarshiligi va boshqa). Moʻgʻullar istilosi iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotga jiddiy zarar yetkazdi. 14-asrning 2-yarmiga kelib, xoʻjalik qaytadan tiklana boshladi.

Jadval 2.Tojikiston Respublikasi aholisining milliy tarkibi:
	1989-yil	2000-yil	2010-yil
Tojiklar	64,3%	79,9%	84,3%
Oʻzbeklar	23,%	15,3%	13,8%
Ruslar	7,6%	1,1%	0,5%
Tatarlar	1,4%	0,3%	0,1%
Qirgʻizlar	1,3%	1,1%	0,8%
boshqa millatlar	3,9%	2,3%	2,1%

1.4-rasm Milliy tarkibi

Tojikiston — respublika, unitar demokratik ijtimoiy huquqiy davlat. Amaldagi Konstitutsiyasi 1994-yil 6-noyabrda qabul qilingan. 1989 yil Tojikistonda etnik ruslar aholining 7,6 foizini tashkil etgan; 1998 yilga kelib tojikistonlik fuqarolar urushidan keyin bu ulush etnik ruslarning aksariyatini ko'chirishga majbur qilganidan keyin taxminan 0,5% gacha kamaygan. Urush tugagandan so'ng, rus muhojirligi davom etdi. [129] Tojikistonlik etnik nemis aholisi ham emigratsiya tufayli kamayib ketdi: 1979 yilda 38853 yoshdan oshgan va Sovet Ittifoqi qulaganidan beri deyarli yo'q bo'lib ketgan.

Davlat boshligʻi — prezident (1994-yildan Emomali Rahmon), u Tojikiston fuqarolari tomonidan 7 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Majlisi Oli, ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligida Vazirlar Kengashi (hukumat) amalga oshiradi. Tojikiston xalqdemokratik partiyasi, 1994-yil xalq partiyasi nomi bilan taʼsis etilgan, 1997-yildan hozirgi nomda; Tojikiston kommunistik partiyasi, 1924-yil tuzilgan, 1992-yil yanvarda tugatilib, mart oyida qayta tashkil etilgan; Tojikiston uygʻonish va milliy birlik harakati; Adolatxoh partiyasi, 1996-yil tuzilgan; Agrar partiya, 1999-yil taʼsis etilgan; Tojikiston islom uygʻonish partiyasi (Hizbi nahzati islomii Tochikiston), 1978-yil yashirin ravishda tashkil etilgan, 1991-yildan oshkora faoliyat yuritadi; Tojikiston demokratik partiyasi, 1990-yil tuzilgan; Tojikiston sotsialistik partiyasi, 1996-yil taʼsis etilgan. Eksport — 1,6 mlrd doll. (2008-yil). Tojikiston chetga alyuminiy, paxta, elektr energiyasi, noyob metall va toshlar, rangli rudalar, hoʻl meva va sabzavot, teri, jun chiqaradi. Asosiy eksport qiluvchi davlatlari — Niderlandlar 36,7 %, Turkiya 26,5 %, Rossiya 8,6 %, Eron 6,6 %, Xitoy 5,7 %.

Import — 3,7 mlrd doll. (2008-yil). Chetdan isteʼmol mollari, oziq-ovqat mahsulotlari, transport vositalari oladi. Import qiluvchi asosiy davlatlari — Rossiya 32,3 %, Xitoy 11,9 %, Qozogʻiston 8,8 %, Oʻzbekiston 4,7 %. Pul birligi — somoniy.

Yevropacha tipdagi tojik teatri dastlab 1919-yilda Xoʻjandda, keyinchalik Konibodom, Oʻratepa va Isfarada havaskorlik teatrlari tarzida paydo boʻddi. 1929-yil Dushanbeda havaskorlik toʻgaragida Tojik davlat drama teatri nomi bilan 1-professional teatr (hozirgi Lohutiy nomli teatr) tashkil etildi. 1932-yil Xoʻjandda musiqali drama teatri ish boshladi. Ularda zamonaviy mavzudagi asarlar sahnalashtiryddi. A. Usmonovning "Kurash", K. Yashinning "Yondiramiz", J. Ikromiyning "Dushman", M. Tursunzodaning "Hukm", M. Aminzodaning "Sharaf" pyesalari koʻrsatildi. Firdavsiyning "Shohnoma"si asosidagi "Rustam va Suhrob", jahon mumtoz dramaturgiyasining "Otello", "Makr va muhabbat" asarlari Lohutiy nomli teatr sahnasida namoyish etildi. Aktyorlardan M. Qosimov, L. Zohidova, T. Fozilova, A. Burhonov, X. Rahmatullayev, G. Vallamatzoda, B. Tojiboyeva, balet raqkrsasi M. Sobirova va boshqa mashhur. Rudakiy nomidagi Xorugʻ va S. Valizoda nomidagi Koʻlob musiqali drama teatrlari jamoalari Tojikistonda teatr sanʼatining rivojiga muhim hissa qoʻshdilar.

Tojikistonning ikki rasmiy tili - millatlararo til sifatida rus tili va davlat tili sifatida konstitutsiyaning 2-moddasida tushunilgan: "Tojikistonning davlat tili tojik tilidir. Rus tili xalqaro aloqa tili hisoblanadi."

Tojikistonda bir qancha gazeta va jurnali nashr etiladi. Asosiylari: "Jumhuriyat" (tojik tilida chikadigan gazeta, 1925-yildan "Idi tojik", 1955—91 yillarda "Tojikistoni Soveti" nomida chiqqan), "Xalq ovozi" (oʻzbek tilida chiqadigan gazeta, 1929—91 yillarda "Sovet Tojikistoni" nomi bilan chiqqan), "Sadoi mardum" ("Xalq ovozi", gazeta, 1992-yildan), "Biznes i politika" ("Biznes va siyosat", gazeta, 1994-yildan); adabiy-badiiy jurnalilar: tojik tilida "Sadoi Sharq" ("Sharq ovozi"), "Madaniyati Tojikiston" ("Tojikiston madaniyati"), rus tilida "Pamir" ("Pomir") va boshqalar. Tojikiston axborot agentligi (hozirgi "Xovar" axborot agentligi) 1933-yilda tashkil etilgan. Tojikistonda radioeshittirishlar 1928-yildan, Dushanbe televizion markazi 1959-yildan ishlay boshlagan. Rus tilidan tashqari o'zbek tili aslida tojik tilidan keyin Tojikistonda eng ko'p tarqalgan til hisoblanadi. Mahalliy o'zbek tilida so'zlashuvchilar Tojikistonning shimoliy va g'arbiy qismida yashaydilar. To'rtinchi o'rinda (tojik, rus va o'zbek tillaridan keyin) ona tilida so'zlashuvchilar soni bo'yicha turli xil pomir tillari turadi, ularning ona tilida so'zlashadiganlari Kuxistonning Badakshshan avtonomiya viloyatida yashaydilar. Tojikistondagi zardushtiylikning aksariyati uni Pomir tillarida gapirishadi. Qirg'iz tilining mahalliy ma'ruzachilari Kuhiston Badaxshon avtonom viloyatining shimolida yashaydilar. Yagnobi tilida so'zlashuvchilar mamlakatning g'arbiy qismida yashaydilar.