G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

kollateral
(lot. kol – birgalikda, l 
ater olis – yon tomon) tuzilish deb ataladi. Odatda, ochiq kollateral 
bog‘lam kо‘proq uchraydi, bunda ksilema bilan floema о‘rtasida 
kambiy paydo bо‘ladi.
Bikollateral
о‘tkazuvchi bog‘lamda ichki tomondan qо‘shimcha 
holatda 
floema 
shakllanadi, 
masalan, 
qovoqguldoshlar, 
ituzumguldoshlar oilasiga mansub о‘simliklarda (qovoq, bodring, 
pomidor, kartoshka, ituzum va boshqalar). Yopiq о‘tkazuvchi 
bog‘lamlarda kambiy qatlami bо‘lmaydi (37-38-rasmlar). Shuning 
uchun ham ularda ikkilamchi yо‘g‘onlashishi kuzatilmaydi. Ba’zan 
yog‘och qatlam (ksilema), lub qatlami (floema)ni о‘rab oladi, bu 
xildagi о‘tkazuvchi bog‘lamga 
amfivazial
(yunon. amfi-atrof, tevarak; 
lot. vaz – naycha) bog‘lam yoki nayyaalar tо‘dasi deb ataladi. Bu 
landish va gulsapsarning ildiz va poyalarida kuzatiladi. Aksi esa 
floema, ksilemani о‘rasa 
amfikribral
naylar tudasi deyiladi. 
Tо‘qimalar tuzilishini о‘rganish о‘simliklar evolyutsiya yо‘lini 
aniqlashda muhim ahamiyatga ega, chunki har bir о‘simlik turi uchun 
о‘ziga xos tuzilishga ega bо‘lgan о‘tkazuvchi tо‘qimalar tizimsi 
mavjuddir (37–38-rasmlar). 
82

---

Ksilema
naylari orqali ildizdan, barggacha suv va unda erigan 
mineral moddalar harakatlanadi. Ksilema hujayralari birlamchi va 
ikkilamchi bо‘ladi. Birlamchi ksilema hujayralarida kambiydan hosil 
bо‘lgan radial chiziqlar shaklidagi parenxima hujayralari - uzak nurlar 
bо‘lmaydi. Binobarin birlamchi ksilema, ikkilamchi ksilemadan farq 
qiladi. Ksilema tarkibiga о‘tkazuvchi, mustahkamlik beruvchi, 
g‘amlovchi va boshqa bir qancha elementlar kiradi.
Ksilema elementlarining morfologik tuzilishi har xil bо‘lib, suv 
о‘tkazish, tayanch va g‘amlovchi vazifalarini bajaradi. Bulardan eng 
muhimi о‘tkazuvchanligidir. Traxeidlar (yunon. trax yey a - nafas) suv 
о‘tkazuvchi naylar uzun-uzun bо‘g‘inli, boshlang‘ich devorlari 
buzilmagan hujayralardan tashkil topgan. Moddalarni bir traxeiddan 
ikkinchisiga о‘tishi, о‘sha hujayra devorlaridagi yog‘ochlanmasdan 
qolgan hoshiyali teshikchalar (poralar) orqali filtrlanib о‘tadi. 
Hoshiyali teshikchalar ikki yondosh hujayra orasidagi tutash pardadan 
hujayra ichiga qarab torayib borishdan hosil bо‘ladi. 
Traxeya
(traxeya – nafas, eydos – tus, qiyofa) – uchli naylardir. 
Bular bir necha bо‘g‘inli, uzun va о‘tkir uchli о‘lik hujayralardan 
vujudga keladi. Bо‘g‘inlar ustma-ust joylashib naychalar hosil qiladi. 
Ustma-ust joylashgan naylar bir-biri bilan hujayra qobig‘ining 
teshilishi performasiya (lot. perforati – parmalamoq) etilishi natijasida 
tutashadi. Bu teshikchalar hoshiyali poralar о‘rnida paydo bо‘ladi. 
Naylar orqali eritmalar, traxeidlarga nisbatan yengil harakatlanadi.