G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

167-rasm. Gidroxor (A) va zooxor о‘simliklar.
 
315

---

IX BOB. О‘SIMLIKLARNING YASHASH SHAROITIGA 
MOSLASHISHLARI 
 
39-§ О‘simliklarning ekologik guruhlari
О‘simliklarni tashqi muhitning biror faktoriga bо‘lgan aloqasiga 
qarab ekologik guruhlar ajratiladi. О‘simliklarning tuzilishiga 
tuproqning namligi, havo va yorug‘lik kabi muhim faktorlar ta’sir 
etadi. Bu faktorlarga о‘simliklar turlicha moslashadi, shuning uchun 
kserofitlar (soya sevar о‘simliklar) tashqi – gabitusi va ichki 
tuzilishlari bilan farq qiladilar. Ular turli hayotiy shakllarga ega. 
О‘simliklarning hayotiy shakli yoki biomorfi (yunon. bios – hayot, 
morfo – shakl) deganda о‘simliklarning ontogenez davrida aniq 
ekologik sharoitga moslashib shakllangan о‘ziga xos tashqi qiyofasi 
tushuniladi. Gabitus birinchi nabdatda о‘simliklarni yer ustki va yer 
ostki kabi vegetativ organlarning о‘ziga xos о‘sish xususiyatlariga 
bog‘liq. 
О‘simliklarni namlikka bо‘lgan munosabatiga ko‘ra quyidagi 
guruhlarga bо‘linadi. 
1) Kserofitlar (kseros – quruq; fiton – о‘simlik) – tuproq va havoda 
doimiy yoki vaqtinchalik suv tanqisligiga moslashgan о‘simliklar.
2) Mezofitlar (mezos – о‘rtacha) namlik deyarlik yetadigan joylarda 
о‘sadigan о‘simliklar. 
3) Gigrofitlar (gigra – nam) tuproqda havo namligiga nisbatan 
kо‘proq nam bо‘lgan yerlarda о‘sadigan о‘simliklar. 
4) Gidrofitlar (gidro-suv) suv muhitiga moslashgan о‘simliklar. Bu 
о‘simliklar suvga yarim botib yashaydilar о‘simliklardir. 
5) Gidatofitlar – butunlay suvga botib yashovchi о‘simliklar. 
Gidatofitlarga elodeya, vallisneriya, suv ayiqtavonlari kabi о‘simliklar 
kiradi. Bu о‘simliklarning ba’zilarining ildizlari xovuzlarning tubidagi 
loylarda yopishib о‘sadi, ba’zilari suvda suzib yuradi. Faqat gullash 
vaqtida tо‘pgullari suv yuzasiga chiqadi. 
Gidatofitlarda gaz almashinish suvda erigan kislorodning 
kamligidan qiyinlashadi. Suvda kislorod qancha kam bо‘lsa shuncha 
suvning harorati baland bо‘ladi. Shuning uchun gidatofitlarning 
organlarini yuzasi umumiy massasidan ko‘p bо‘ladi. masalan 
elodeyaning barglari yupqa bо‘lib 2 qator hujayralardan tashkil 
topgan, kо‘p vaqtda ipsimon bо‘laklarga bо‘lingan bо‘ladi. 
316

---

Suvda botib о‘sadigan о‘simliklarga yorug‘lik kamroq yetib boradi, 
shuning uchun gidatofitlarda soyasevarlik xususiyatlari ham bor.
Epidermasida kutikula bо‘lmaydi yoki juda yupqa bо‘lib suv 
kirishga halaqit bermaydi. Shuning uchun suvda yashovchi 
о‘simliklarni, suvdan chiqazganda suvini butunlayiga yо‘qotib bir 
necha minutda qurib qoladi. 
Suv havoga qaraganda zichroq shuning uchun suv о‘simliklarni 
ushlab turadi. Bu guruh о‘simliklarning tо‘qimalarida yirik hujayra 
oraliqlari mavjud bо‘lib havo bilan tо‘lib yaxshi kо‘rinadigan 
airenxima to‘qimasini hosil qiladi. Shuning uchun suvda yashovchi 
о‘simliklar suvda bemalol botib yashaydi, ular hech qanday mexanik 
tо‘qimaga muhtoj emas. О‘tkazuvchi naylari mutlaqo bо‘lmaydi yoki 
juda sust rivojlangan. О‘simliklar suvni butun tanasi bilan shimadi. 
Hujayra oraliqlari faqat suvda suzishini ta’minlabgina qolmasdan gaz 
almashinish joyi hamdir. Kunduzi fotosintez vaqtida ular kislorod 
bilan tо‘ladi, qorong‘ida esa tо‘qimalarning nafas olishi uchun xizmat 
qiladi. nafas olganda ajralib chiqqan karbonat angidridi tunda hujayra 
oraliqlariga tо‘planadi, kunduz fotosintezga qatnashadi. Kо‘pchilik 
gidatofitlar vegetativ yо‘l bilan kо‘payadi.