G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

IV BOB. ILDIZ VA ILDIZLAR TIZIMI 
 
13-§ Ildiz
Ildiz 
– yuksak о‘simliklarning yer ostki vegetativ organi 
hisoblanadi. Ildizning poyadan morfologik jihatidan ularda bо‘g‘im va 
barglarning mavjud emasligi, ildizda esa uchki meristema hujayralari 
qobiq bilan о‘ralganligi va meristema hujayralari tashqariga va 
ichkariga hujayralar hosil qilganligi bilan farqlanadi.
Dastlabki о‘simliklar Rinniofitlarning tanalari ildiz va poyalarga 
bо‘linmagan, ularda faqat asosiy tana bо‘lib, apikal meristema 
yordamida uzunasiga о‘sgan va dixotam shoxlangan. Shoxlarni bittasi 
vertikal о‘sgan, ikkinchisi tuproqqa yopishib, undagi suv va meneral 
moddalarni shima boshlagan. Bu о‘simliklarning bо‘ylari uncha katta 
bо‘lmasdan suvda va suv yoqalarida о‘sgan.
Ildizlarning keyingi evolyutsiyasi natijasida, bir xil shoxlari 
tuproqqa chuqurroq kirib, ildizga asos solgan. Paydo bо‘lgan 
ildizlarning tanasida tuproqdan oziqlanish uchun tо‘qimalar 
takomillasha boshlagan. Tuproqdagi suv va mineral moddalarni 
shimish ildizning yosh qismiga tо‘g‘ri kelib, uning tashqi tomonida 
maxsus tо‘qima rizodermani hosil qilgan.
Ildizlarni kuchli shoxlanishi shimuvchi uchlarining kо‘payishi, 
ularning tuproq qatlamlarida doimo о‘sishi, yangi joylarni egallashi, 
mayda tuklarning va qо‘shimcha ildizlarning paydo bо‘lishi 
ildizlarning umumiy shimuvchi yuzasini kengayishiga olib keldi. 
Ildizning uchki apikal qismida meristemasini qattiq tuproqlarning 
mexanik ta’siridan himoya qilish uchun ildiz qini vujudga kelgan.
Ildizlarning uchki qismi 4 zonaga bо‘linadi: 1) Ildiz qini bilan 
о‘ralgan bо‘linish zonasi – hujaralari meristematik xususiyatga ega 
bо‘lib, doimiy bо‘linib turadi. Ildiz qinining markazi kolumella 
(kalonka) deb taladi, kolumella hujayralar tarkibida kо‘p miqdorda 
kraxmal donachalari saqlaydi. 2) Chо‘zilish zonasi – bu zonada 
hujayralar uzunasiga kuchli chо‘ziladi, lekin hujayralari bо‘linmaydi. 
3) Shimuvchi zona – bu zonada rizoderma hujayralari mayda tuklar 
hosil qilib, tuproqdagi suv va suvda erigan mineral tuzlarni shimadi. 
4) О‘tkazuvchi zona – bu zona orqali shimilgan suv va mineral 
moddalar о‘tkazuvchi naylar yordamida о‘simliklarning boshqa 
organlariga yetib boradi. Bu zona tuproq qatlamlarida, uchki о‘suvchi 
qismining harakatiga mos holda doimo harakatda bо‘ladi (47-rasm).
103

---

Rizoderma hujayralari tuklar bilan birgalikda uzoq yashamasdan 
о‘lib boradi va о‘rniga boshqa qoplagich tо‘qima egzoderma paydo 
bо‘ladi.
Ildizlarning asosiy vazifasi sо‘rish, о‘simliklarni tuproqda 
mustahkamlash oziqa moddalarni tо‘plash, yer ustki qismining о‘sishi 
uchun garmonlarni, aminokislotalarni, alkaloidlarni sintez qilish va 
ularning 
harakatini 
ta’minlash, 
tuproqda 
yashaydigan 
mikroorganizmlar, zamburug‘lar bilan aloqada bо‘lish va boshqalar.