G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

I.
 
Hosil qiluvchi (meristemalar):
1) uchki (apinkal);
2) yon (laterial):
a) birlamchi (prokambiy, perisikl);
b) ikkilamchi (kambiy, fellogen);
3) oraliq (interkalyar); 
4) jarohat (travmatik) tо‘qimalar. 
II.
 
 Qoplovchi tо‘qima: 
a) birlamchi (epiderma); 
b) ikkilamchi (periderma); 
v) uchlamchi (pо‘kak)
50

---

III.
 
Asosiy tо‘qima: 
1) Assimilyatsiyalovchi tо‘qimalar; 
2) G‘amlovchi (zapas) tо‘qimalar; 
3) Aerenxima (shamollatuvchi) tо‘qimalar; 
4) Sо‘ruvchi tо‘qimalar; 
5) Ajratuvchi tо‘qimalar.
IV.
 
Mexanik (tayanch) tо‘qimalar:
1) kollenxima; 
2) sklerenxima: 
a) tolalar; 
b) sklereidlar. 
V.
 
О‘tkazuvchi tо‘qimalar:
1) ksilema (yog‘ochlik); 
2) floema (lub). 
6-§ Hosil qiluvchi – meristema tо’qimasi 
Meristema (yunon. meristos – bо‘luvchi, ajratuvchi) hosil qiluvchi 
tо‘qima bо‘linish yо‘li bilan yangi tо‘qima hosil qilish xususiyatiga 
ega. Shu tо‘qimaning bо‘linishi hisobidan о‘simlik tanasida yangi-
yangi tо‘qimalar hosil bо‘ladi va о‘sishi umr bо‘yi davom etadi. 
Hayvonlarda meristema tо‘qimasi bо‘lmaydi, shuning uchun ham 
ularning о‘sishi chegaralangan. О‘simliklar mana shu xususiyatiga 
kо‘ra hayvonlardan farq qiladi. 
Meristemalar dastalabki yosh embrional tо‘qimalar hisoblanib, ular 
о‘simlikning boshqa doimiy tо‘qimalarini hosil qiladi.
Meristema hujayralarining rivojlanish davri bir necha bosqichda 
о‘tadi:
1) intensiv bо‘linish, 2) hujayra qobig‘ining о‘sishi va 
vakuolalarning yiriklashishi, 3) hujayralarning ixtisoslashishi, ya’ni 
organizmda qolgan tо‘qimalarning kelib chiqishi. 
Meristemadan hosil bо‘lgan hujayralar bir necha marta bо‘linadi va 
doimiy tо‘qimalardan biriga aylanadi. 
О‘simlik tanasida meristema har xil joylashadi. Rivojlanayotgan 
urug‘dagi embrion (murtak) dastlab birlamchi meristemadan iborat 
bо‘ladi. Uning keyingi taraqqiyotida birlamchi meristema 
novdalarning uchki apikal (lot. apeks – uchki) va barcha yon yoki 
lateral (lot. latus – yon) kurtaklarda hamda ildizlarning uchiga yaqin 
joyda bо‘ladi. О‘sish nuqtalarida inisial (lot. inisialis – boshlang‘ich) 
51

---

hujayralar bо‘lib, ularni bо‘linishi natijasida meristema tо‘qimasi hosil 
bо‘ladi. Inisial hujayra yо‘sin (mox) va ba’zi qirqquloqlarda bittadan, 
urug‘li о‘simliklarda esa bir nechta bо‘lishi mumkin. Inisial hujayralar 
doimiy tо‘qimalarni hosil qiladigan meristemalarni yuzaga keltiradi. 
Apikal yoki birlamchi meristema о‘simlik organlarida joylashishi 
bо‘yicha uchki meristema hisoblanadi. Bu meristemaning bо‘linishi 
natijasida novda va ildiz uzunasiga hamda yoniga qarab о‘sadi. 
О‘simlik shoxlanishi vaqtida har qaysi yon novda va yon ildiz inisial 
hujayralardan tashkil topgan meristemaga ega bо‘ladi (16–17 – 
rasmlar). 
Yon (lateral) meristemalar, apikal meristemasidan bir oz pastroqda 
joylashgan bо‘lib, uning faoliyati natijasida halqasimon qatlam yuzaga 
keladi hujayralarning bо‘linishidan birlamchi kambiy, perisikl hosil 
bо‘ladi. Boshqa yon meristemalar (kambiy fellogen) keyinroq yuzaga 
keladi, shuning uchun ham ularni shartli ravishda ikkilamchi 
meristema deb ataladi.