G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

40-§ О‘simliklar hayotiy shakllari
О‘simliklarni hayotiy shakllarining, ya’ni biomorflarining 
klassifikatsiyasini biror faktorlarga yorug‘liqqa, suvga yoki oziqlanish 
xususiyatlariga asoslanib tuziladi. Hayotiy shakllarning keng 
tarqalgan, universal (kо‘p qirrali) klassifikatsiyasini, 1905-yili 
daniyalik botanik K.Raunkiyer ishlab chiqqan. K. Raunkiyer 
170-rasm. Zarpechak (A.YE.Vasilyev va boshq. 1988): 
1-bedada parazitlik qilgan zarpechakning umumiy kо‘rinishi (1a –ayrim 
poya); 2-maysaning rivojlanishi; 3-sо‘rg‘ichli poyaning bir qismi; 4 va 5-
zarpechakli poyaning kо‘ndalang kesimi. 
323

---

о‘simliklari kurtaklarining novdada joylashishi va noqulay sharoitda 
himoyalanishiga qarab 5 yirik kategoriyaga bо‘lgan (171-rasm): 
1)
Fanerofitlar – faneros - ochiq 
2)
Xamefitlar – xame – past 
3)
Gemikriptiofitlar – gemi – yarim 
4)
Kriptofitlar – kriptos – yashirin 
5)
Terofitlar – teros – yoz
Fanerofitlar
. Kurtaklari qisman ochiq yerdan ancha balandlikda 
saqlanadigan o‘simliklardir (daraxtlar, butalar, yog‘ochlangan lianlar, 
omelaga о‘xshagan yarim parazitlar). Kurtaklari tangacha barg bilan 
qoplanib saqlanadi. О‘rmonlarda yashovchi daraxtlarda ochiq 
kurtaklar ham uchraydi. О‘simliklarning balandliklariga qarab mega – 
yirik, katta, mezos – о‘rta, mikros – kichik, nanos – pakana ya’ni 
mega-, mezo-, mikro- va nanofanerofitlarga bо‘lgan.
Xamefitlar.
Kurtaklari yerdan ozgina uzoqroqda joylashgan – (20-
30 sm oralig‘ida). Bu guruhga yarimbutalar, yarimbutachalar, yostiq 
tipidagi о‘simliklar, kо‘pchilik о‘rmalovchi sovuq paytlarida 
kurtaklari qor tagida qishlaydigan o‘simliklar kiradi.
Gemikriptofitlar.
Kо‘p yillik о‘t о‘simliklar. Bu о‘simliklarning 
kurtaklari yer yuzasida yoki qisman tuproqqa kо‘milib yashaydi (yoki 
о‘simliklarning qurigan shox shabbalarining tagida) o‘simliklar 
hisoblanadi. 
Bu guruhni Raunkiyer yana bir necha guruhchalarga bо‘ladi (171-
rasm): 
1) Protogemikriptofitlar – poyasi uzun, har yili yer ustki qismi 
kurtaklari joylashgan joylargacha quriydigan о‘simliklar. 
2) Rozetkali gemikriptofitlar – qisqa poyali, qishda kurtaklari bilan 
yer yuzida tuproqda qishlaydi (reza – qoqilar).