G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

149-rasm. O’simliklarning gullashiga qarab: 
A – efemer – 
Senecio subdentatus, 
B – bir yillik – 
Climacoptera inrticata
, 
V-G – monokarpik – 
Ferula foetida, Dorema sabulosum
,
D – polikarpik – 
Ferula kyzylkumica.
V 
G 
D 
278

---

yuqoriga tez о‘sib ochiladi. Ayni vaqtda changchilar, urug‘chilar ham 
ochiladi. Mana shu hodisaga gullash deb ataladi. Gulning ochilishi 
ma’lum bir harorat va nisbiy namlikda ertalab (azonda), kunduzi va 
kechqurun bо‘lishi mumkin. Bir о‘simlikning gullash davri bir 
haftadan bir necha haftagacha davom etishi mumkin. Gullash oxirida, 
gul changlangandan keyin sо‘liydi. Gultojbarglar tо‘kiladi. 
Changlanish.
Changning urug‘chi tumshug‘iga borib tushishiga 
changlanish
deyiladi. Changlanish bir necha xil: о‘z-о‘zidan 
changlanish yoki 
avtogamiya
(yunon. avto – о‘zi, gamyeto – 
qо‘shilish) va chetdan changlanish yoki 
allogamiya
(yunon. allos – 
boshqacha) bо‘ladi.
Agar bir guldagi changchi, о‘sha guldagi urug‘chini changlantirsa 
о‘z-о‘zidan changlanish sodir bо‘ladi. О‘z-о‘zidan changlanish 
vaqtida kо‘pincha urug‘ hosil bо‘lmaydi yoki u puch bо‘lib qoladi. 
Ba’zan о‘z-о‘zidan changlanish vaqtida hosil bо‘ladigan urug‘larda 
nasl belgilari sof holda saqlanib qoladi. Bu xil changlanishdan 
seleksiyada sof individ liniyani ajratib olishda qо‘llaniladi. 
Bir gulni shu tur yoki navga oid boshqa о‘simlik gulining changi 
bilan changlanishiga chetdan changlanish yoki 
ksenogamiya
(yunon. 
ksyenos – boshqa) deb ataladi. Ksenogamiya biologik jihatdan 
о‘simliklar uchun qulaydir. Bunday changlanish irsiy xossalarning 
mustahkamlanishiga olib keladi va turni yashash sharoitiga yaxshiroq 
moslashadi. Shuning uchun ham о‘simliklar gulining tuzilishi va 
ekologiyasida chetdan changlanishni ta’minlaydigan kо‘pdan kо‘p 
xususiyatlar borligini kо‘ramiz. 
О‘simliklar jinsiy organlarining (changchi va urug‘chilarni) turli 
muddatlarda yetilishiga 
dixogamiya
(yunon. dixos – ikki qism, 
bо‘lak; gameo – qо‘shilish) deyiladi. 
Ikki jinsli gullarda changchilar urug‘chiga nisbatan oldin yetiladi, 
bu hodisaga 
proterandriya
(yunon. proteros – ertaroq; andros – 
erkak) deb ataladi. Proterandriya kо‘proq chinniguldoshlar, murak-
kabguldoshlar, soyabonguldoshlar, g‘о‘zaguldoshlar (gulxayri-
doshlar), geranguldoshlar, piyozguldoshlar va boshqa kо‘pgina 
о‘simliklarda uchraydi. 
Ba’zi ikki jinsli gullarda urug‘chilar changchilarga nisbatan ertaroq 
ochiladi, bu hodisaga 
proteroginiya
(proteros – ertaroq; ginye – 
ayol) deyiladi. Bunday gullar butguldoshlar, atirguldoshlar, 
zubturumdoshlar, g‘alladoshlar va boshqalar. Proterandriya 
279

---

proteroginiyaga nisbatan kо‘proq tarqalgan. Bunga asosiy sabab 
changchilarning urug‘chilarga nisbatan oldinroq yetilishi (150-rasm). 
Ikki jinsli о‘simliklarda о‘z-о‘zidan changlanish sodir bо‘lmasligi 
uchun, guldagi urug‘chining ustunchasi uzun yoki qisqa bо‘lishi 
mumkin. Bunday hodisaga geterostiliya (yunon. geteros – har xil; 
styulos – ustuncha) deyiladi (151-rasm). Geterostiliya navrо‘zdoshlar, 
gazakdoshlar va boshqa о‘simliklarda uchraydi.