G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

115-rasm. О‘simliklarning jinsiy kо‘payishi:
A – xologamiya i konyugatsiya: 1 – faol hujayra, 2 – konyugayiya nayi,
3 – xloroplastlar, 4 – passiv hujayralar, 5 – zigota, 6 – zigosporalar ,
B – izogamiya, V – geterogamiya, G – oogamiy. 
3 
4 
5 
6 
1 
2 
А 
B 
V 
G 
223

---

3. 
Geterogamiya
(yunon. geteros – turlicha; g a m ye o – qо‘shilish), 
ya’ni shakli har xil, biri kichikroq va serharakat, ikkinchisi katgaroq 
va sust harakat qiluvchi gametalarning bir-biri bilan qо‘shilishiga 
anizogamiya yoki geterogamiya deb ataladi (115-rasm, V). 
4. 
Oogamiya 
(yunon. oon – tuxum, gameo – qо‘shilish, hosil 
bо‘lish). Katga, harakatsiz urg‘ochi tuxum hujayra bilan harakatchan 
kichik erkak jinsiy hujayraning qо‘shilishiga oogamiya deb ataladi 
(115-rasm, G). Harakatsiz yirik tuxum hujayra oziq moddalarga boy. 
Uni oogoniy yoki urg‘ochi gameta deb ataladi. Ikkinchi gameta, 
kichik, harakatchan xivchinli bо‘lib, bitga yirik yadro va 
sitoplazmadan iborat. Uni erkak gameta yoki spermatozoid (yunon. 
sperma – urug‘) deb ataladi. Evolyutsiya jarayonida kо‘pchilik urug‘li 
о‘simliklarning erkak gametalari xivchinlarini yо‘qotgan. Bunday 
erkak jinsiy hujayra spermatsiy deb ataladi. 
Tuban о‘simliklarda tuxum hujayraning hosil bо‘ladigan joyi 
oogoniya, urug‘li о‘simliklarda – arxegoniya (yunon. arxye – 
boshlanish; gone – yaratish, tug‘ilish) deyiladi. Spermatozoid yoki 
sperma hosil qiluvchi organ anteridiy (yunon. anteros – gullovchi) deb 
ataladi. 
 
28-§ Yadro fazalarining gallanishi 
Jinsiy kо‘payadigan har bir о‘simlikning hayotida yadro davrlari: 
gaploid va diploid davrlari gallanadi, ya’ni hujayraning qо‘shilishi – 
kopulyasiya etilishi natijasida xromosomalarning soni ikki marta 
ortganini kо‘ramiz.
Jinsiy kо‘payish vaqtida yadro ichidagi xromosomalar bir-biri bilan 
qо‘shilmaydi, aksincha xromosomalar soni ikki barobar kо‘p (2 n) 
bо‘ladi, bunday yadro diploid yadro deyiladi. Aksincha 
xromosomalarning soni ikki barobar kam (n) bо‘lgan gameta yadrolari 
gaploid deb ataladi. Gaploid yadroning diploid yadroga aylanishi 
jinsiy kо‘payish vositasida yuzaga kelsa, buning aksi, diploid 
yadroning gaploid yadroga aylanishi, yadroning reduksion bо‘linishi 
natijasida tо‘rtta gaploid xromosomali hujayrada hosil bо‘ladi. 
О‘simliklar hayotida reduksion bо‘linish (meyoz) har xil bо‘lishi 
mumkin. Masalan, qо‘ng‘ir suvо‘tlaridan fukusning har bir individi 
diplobiond bо‘lib, uning har bir hujayrasi diploidli xromosomadan 
iborat. Fukus jinsiy kо‘paygan vaqtda tallomining uchlarida rangi 
224

---

ochiq – sarg‘ish, pushti shishlar yuzaga keladi. Ularning ichi bо‘sh 
bо‘lib, reseptakul deb ataladi.
Keyinchalik uning ichida 8 ta tuxum hujayra – oogoniya va 
anteridiydan 64 ta spermatozoid rivojlanadi. Spermatozoidlar tuxum 
hujayra atrofini о‘rab, ularning bittasi tuxum hujayra bilan qо‘shiladi 
va pirovardida diploid xromosomaga ega bо‘lgan zigota hosil bо‘ladi. 
Zigota qalin pо‘st bilan о‘ralib о‘sadi va yangi diploidli fukusga 
aylanadi.
Diploid miqdorida xromosomalari bor о‘simliklar diplobiont deb 
ataladi. Yashil suvо‘tlaridan ulotriksning har bir yashil ipsimon 
individi gaplobiont bо‘lib, har bir hujayra yadrosi gaploid 
xromosomalardan iborat. Jinsiy kо‘payish vaqtida har bir hujayra 
mitoz yо‘l bilan bо‘linib, gaploid gametalar hosil qiladi.
Gametalar gametagoniydan chiqqach suvda harakat qilib, har xil 
tubdan ajralib chiqqan gametalar bilan uchrashib qolsa, ular 
kopulyatsiya etilgandan sо‘ng tо‘rt xivchinli harakatchan zigota 
(planazigota) rivojlanadi.
Zigota qalin pо‘st bilan о‘raladi va tinchlik davrini о‘tgandan sо‘ng, 
uning diploidli yadrosi reduksion bо‘linadi, pirovardida tо‘rtga 
gaploid yadroga ega bо‘lgan yangi individ о‘sadi (116-rasm).