G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

16.2-rasm. Chegaraviy burchaklar 
Qazib olingan bo‘shliqni tiklanish tomonidan siljish muldasi chegaralari 
quyidagi chegara burchaklari bilan aniqlanadi: 
0

(asos jinslarda), 
om

(mezozoy 
qatlamlarda), 
0

(yuqori qatlamlarda). 
Qatlam ostki yon tamon jinslarini siljishi tog‘ jinslarini og‘ish burchaklari katta 
bo‘lganda 



=
70
56
n

hosil bo‘ladi. 
n

qiymatlari tog‘ jinslarining tarkibi va 
qattiqligiga bog‘liq.
Qatlamning yotiqligi bo‘yicha siljishi mulda chegaralari quyidagi chegara 
burchaklari bilan harakterlanadi: 
0

(asos jinslarida),
om

(mezozoy qatlamlarida), 
0

(ustki qatlamlarda). 
Yer yuzasida siljish muldasining asosidagi maksimal cho‘kish nuqtalari 

va 
3

(yotiqlik bo‘yicha kesimda) yoki 

, 
1

, 
2

(yotiqlikka ko‘ndalang kesimda) 

---

278 
aniqlanadi.Maksimal cho‘kish burchagi 

deb, yotiqlikka ko‘ndalang kesimda 
gorizontal chiziq bilan qazish bilan lahim o‘rtasini maksimal cho‘kish nuqtasi bilan 
birlashtiruvchi chiziq o‘rtasida hosil bo‘lgan o‘tkir burchakka aytiladi.
To‘liq siljish burchaklari –qazib olingan bo‘shliqqa nisbatan ichki burchaklar 
bo‘lib, siljish muldasining vertikal kesimlarida qatlam tekisligi bilan lahim 
chegaralarini siljish muldasi asosi chegaralarini birlashtiruvchi chiziqlar orasida 
hosil bo‘lgan burchaklar hisoblanadi. Ko‘rsatilgan nuqtalarda cho‘kish qiymatlari 
10-20% ga maksimal qiymatidan farq qilmasligi lozim. 
Siljish muldasi oralig‘ida havfli ta’sir zonalari aniqlanadi, u yerda 
deformatsiyalar kritik qiymatdan katta bo‘lib, inshoatlarga havf tug‘diradi. Kritik 
deformatsiya sifatida yer yuzasi qiyaligi 
3
10
4
−

=
c
; yer yuzasi egriligi 
3
10
2
,
0
−

=
k
1/m; yer yuzasi cho‘zilganligi 
3
10
2
−

=

deb qabul qilingan.
Yer yuzasining egriligi deganda ikki qo‘shni interval qiyaliklar farqini ushbu 
interval uzunlikari yig‘indisi yarmisi nisbatiga tushuniladi. 
Qazish lahimni og‘ish tamoniga nisbatan yer yuzasiga havfli ta’sir zonasi 
quyidagi burchaklar bilan aniqlanadi: 

(asos jinslarda), 
M

(mezozoy qatlamlarda), 

(ustki qatlamlardagi siljish burchaklari). Qazish lahimining tiklanish tamonidan 
esa 

(asos jinslarida), 
M

(mezozoy qatlamlarda) va 

(ustki qatlamlardagi) siljish 
burchaklari. 
Siljish burchaklari deb qazib olingan bo‘shliqqa nisbatan olingan tashqi 
burchaklarga tushuniladi, ular siljish muldasi orqali o‘tkazilgan vertikal 
kesimlardagi gorizontal chiziq bilan asos jinslari, mezozoy qatlami va ustki 
qatlamlar orqali o‘tkazilgan chiziqlar orasida hosil bo‘lgan burchak hisoblanadi. 
Ruda konlarini qazishda siljish muldasida o‘pirilish varonka va darzlik zonalari 
bo‘ladi. 
Qatlam yotiqligi va unga ko‘ndalang bo‘lgan yo‘nalishlar bo‘yicha mulda 
kesimlaridagi gorizontal chiziq bilan yer yuzasidagi oxirgi darzlikni qazib olingan 
bo‘shliq chegarasi bilan birlashtiruvchi chiziq o‘rtasida hosil bo‘lgan burchaklar 

---

279