G. Q. Hasanova, Z. B. Jalilov

Mavzuni takrorlash va mustahkamlash uchun savollar hamda topshiriqlar:

1. 
   O‘quv-uslubiy majmuasi nima?
   
2. 
   O‘quv-uslubiy majmuasini yaratish tartibi haqida ma’lumot bering.
   
3. 
   Glossariy nima?
   
4. 
   O‘quv-uslubiy majmuasi tarkibidagi “Ilovalar” qismiga nimalarni kiritish mumkin?
   
5. 
   Kafedra professor-o‘qituvchilar tomonidan tayyorlangan O‘UMlarni tahlil qilib chiqing.
   
6. 
   O‘qituvchi yordamida “Maktabgacha pedagogika” fanidan O‘UM majmua tayyorlang.
   

3-MODUL. MUTAXASSISLIK FANLARINI O‘QITISH MAZMUNI
7-MAVZU. MUTAXASSISLIK FANLARINI O‘QITISH METOD VA VOSITALARI
Tayanch so‘zlar: metod, ta’lim metodlari, axborotli namoyish etish metodi, reproduktiv metod, izlanuvchanlik metodi, qisman izlanish metodi, muammoli bayon qilish, tadqiqot (ijodiylik) metodi, amaliy metodlar, reproduktiv metodlar, muammoli bayon qilish metodlari, mustaqil ish metodlari, ma’ruza, ma’ruza-bahs metodi, suhbat, laboratoriya metodi, manbalar bilan ishlash metodi,ta’lim vositalari.
7.1. Mutaxassislik fanlarini o‘qitish metodlarning mohiyati va ahamyati
Maktabgacha ta’lim yo‘nalishida o‘qitiladigan fanlar bo‘lajak o‘qituvchilarga shu fanlar haqida ma’lumot berib mazkur kasbga tayyorlaydi. Bu ta’lim jarayonida amalga oshadi. Ma’lumki, ta’lim ikki yoqlama jarayon bo‘lib, ta’lim beruvchilar va o‘quvchilar faoliyatini qamrab oladi. Bu jarayonning samarali bo‘lishi ko‘p jihatdan ta’lim beruvchilar bilan ta’lim oluvchilar faoliyatining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishi bilan tasvirlanadi. Bu yo‘lni pedagogika fanida o‘qitish metodlari deb atash va nomlash qabul qilingan. Chunonchi o‘qitish metodlarini faoliyatni amalga oshirish yo‘li bo‘lib, u ko‘zlangan maqsadga erishishiga olib boradi.
Darhaqiqat, “Metod” yunoncha “metodos” so‘zidan olingan bo‘lib, “tadqiqot yo‘li”, “usul” kabi ma’nolarni anglatadi va maqsadga erishish uchun ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchining o‘zaro ta’limiy muloqotlarini, tadqiqotlari amalga oshirish uchun xizmat qiladi.
Ta’lim metodlarining mohiyati, ularga berilgan ta’riflarda o‘z izohini topa olgan. Zero, o‘qitish jarayonning mohiyati shu jarayon uchun xarakterli bo‘lgan va muayyan qonuniyatlarda namoyon bo‘ladigan ichki aloqa va munosabatlarni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi usul, metod, so‘zlarda aks ettiriladi.
Keyingi davrlarda ilmiy pedagogik manbalarda “ta’lim metodlari” tushunchasida ko‘pgina ta’riflar berilgan bo‘lib, bu ta’riflarda o‘qitish jarayonida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar faoliyatini bir yo‘nalishda undovchi fikrlar qayd etilganki, ular to‘liq ma’noda “ta’lim metodlari” terminining mohiyatini to‘la ochib bera olishga qodir. Masalan, ta’lim metodlari o‘quv jarayonining murakkab tarkibiy unsuri (komponenti) bo‘lib, o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini barcha yo‘nalishlarini yoritishda xizmat qiladi, ular o‘rtasida ko‘p sonli aloqani va bog‘lanishlarni yuzaga keltiradi¹ deb yozgan edi professor G.I.Shukina. Bu ta’rifda ta’lim metodlarining mohiyati o‘qitish jarayonida o‘qituvchi bilan ta’lim oluvchilar faoliyatlarini yakka maqsad bo‘yicha tashkil qiladi hamda faoliyatning turli aloqadorlik va bog‘lanishlik holatini vujudga keltirishdaligi ochib berilgan.
Shuningdek, ta’lim metodlarining o‘qituvchini o‘rgatuvchanligi faoliyati asosida o‘quvchilar o‘quv mehnatini tashkillashtiruvchi hamda didaktik topshiriqlar yechimini topishga yo‘naltirilgan o‘quvbiluv faoliyati usullari jamigina ta’kidlovchi ta’rif ham mavjud. “Ta’lim metodlari deganda o‘qituvchining o‘rgatuvchanligi va o‘quvchilarning o‘quv materialini egallashga yo‘naltirilgan turli didaktik masalalar yechimini topishga oid o‘quv-bilish faoliyatlarini tashkil etish usullari tushuniladi”¹
Shu nuqtai nazarda pedagogik turkum fanlarni o‘qitadigan o‘qituvchilar unutmasligi kerakki, qayd qilingan ta’riflarda ta’lim metodlari o‘quv jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun o‘qituvchi - o‘quvchilar faoliyatini yagona yo‘nalishi nazariy va amaliy bilimlarni o‘zlashtirishiga yo‘naltirish yo‘llarini anglatishi nazarda tutilgan.
Ta’lim metodlari ko‘p hollarda o‘qitish jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyati qanday tartibda bo‘lishini, o‘qitish jarayonini qanday tashkil etish va olib borish talabga muvofiqligini hamda bu jarayonda o‘quvchilarning o‘quv-bilish harakatlari qanday tashkillashtirilishi lozimligini ham bilib beradi.
Ma’lumki, o‘qituvchi ta’lim berish jarayonida insoniyat taraqqiyoti va tajribasida to‘plangan hamda bilimlar holatiga keltirilgan ma’lumotlarni bu ma’lumotylarni hali egallamagan o‘quvchining ongi o‘rtasida vositalik vazifasini bajaradi. Bunday holatda bola o‘qituvchining ko‘magisiz ijtimoiy tarixiy tajribalarni ifodalovchi barcha bilimlarni o‘zlashtirishga qodir emas. Bunday o‘qituvchining katta xizmati o‘quv meyorini bayon qilishga eng maqbul yo‘l, metod va usullarni tanlashda namoyon bo‘ladi. Ta’lim metodlari o‘quv materialini bayon qilishda va bolalar yaxshi bilib olishlariga qaratilgan o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro hamkorlikdagi tartibli faoliyatlarining usullari ham hisoblanadi.
Ta’lim metodlari dastlab pedagog ongida, muayyan yo‘nalishdagi faoliyatning umumlashgan tarzdagi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Mazkur ko‘rinish amaliy faoliyatda o‘qituvchi va o‘quvchi hamkorligining o‘zaro bogliqligida o‘qitish va o‘qish vazifalarini aniq bajarishga yo‘naltirilgan harakatlar, amallar usullar birligida amalga oshiriladi. Metod boshqa ko‘rinishlarda namoyon bo‘lmaydi, buning sababi ta’lim metodi o‘zida umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi.
Ta’lim metodlari o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyatining xususiyatini, ya’ni bilim darajasini, ilmiy fikrlar mantig‘i va uni anglash qobiliyatini inobatga olishni ta’kidlaydi. Bunda o‘qituvchi ish harakati, o‘quvchining yuqorida qayd etilgan holatlar bilan bog‘liq holda amalga oshirilishi lozim. Bunda ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar bilish faoliyatlarining yo‘nalishi bir vazifani bajarishga qaratilgan bo‘lsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ta’lim metodlari psixologik asosga ega. O‘quvchining o‘quv ma’lumotlarini o‘zlashtirishdagi qobiliyati, o‘zlashtirishning yetuklik darajasi, bilimlarni qabul qilish, esda saqlash va xotirlash darajasi o‘qish va bilishga juda katta ta’sir o‘tkazadi. Shuning uchun oliy o‘quv yurtlarida pedagogik turkum fanlardan dars beruvchilar ta’lim metodlarini tanlashda bularni albatta inobatga olish lozim.
Shuni e’tirof etish joizki ta’lim metodlari tarkiban, o‘qitish va o‘qish usullaridan tashkil topgan. Bunda o‘qitish va o‘qish usullari metodning bir qismi bo‘lib, o‘quv vazifasini hal etishda metodning metodning ta’sirchanligi va natijaviyligini kengaytiradi. Masalan, o‘qituvchi og‘zaki bayon metodidan foydalanganda, tushuntirish yoki suhbat usulidan foydalanishi mumkin, o‘quvchi esa o‘qishda mustaqil ish yoki kitob bilan ishlash usulidan foydalanadi. Bunda bilimlarni og‘zaki bayon etish, tushuntirish, suhbat, mustaqil ish, kitob bilan ishlash kabilar usullar hisoblanib, ular yordamida didaktik vazifalarbilimlarni o‘rgatishi, mustahkamlash, tadbiq qilish hal etiladi. Chunonchi, o‘qituvchi ijtimoiy tajribani o‘quvchilarga o‘rgatish talablaridan kelib chiqib, o‘z faoliyatini o‘quvchi-yoshlar faoliyatiga muvofiqlashtiradi. Bunda ta’lim metodlarini ta’lim usullari to‘ldiradigan bo‘lishi kerak, mabodo bunday bo‘lmasa, ta’lim metodlarining natijasi foydasiz narsaga aylanadi.
Ta’lim metodlari yana bir tomondan oliy o‘quv yurti talabalarining anatomik-fiziologik, biologik xususiyatlariga ham bog‘liqdir. Talabalarning bilim faoliyatini tashkil qilishda ularning yoshiga xos biologik rivojlanishni hisobga olish lozim. Chunki, ta’limning ko‘p jihatlari ishlash qobiliyati, jismoniy sog‘lik, aqliy o‘sish, kayfiyat, intellekt, gigiyenik shart-sharoitlar aynan biologik rivojlanish bilan bog‘liq. Oliy ta’lim talabalarining intellektini inobatga olib ta’lim metodlarini tanlash muhim ahamyat kasb etadi. Binobarin intellekt-bilish, tushunish, idrok qilish hisoblanib, yoshlarni aqliy qobiliyati fikrlashi, o‘qish-o‘rganishi ijtimoiy hayotni, muhitni, voqelikni aynan ongda aks ettirishni voqea hodisalarni oldindan ko‘ra bilish layoqatini ifodalaydi va turli muammolarni oqilona hal qilish, aniq qarorlar chiqarish, to‘g‘ri ish yuritishi uchun muhim ahamyat kasb etadi.
Demak, mutaxassislik fanlarini o‘qitish metodlari deyilganda, maktabgacha ta’lim yo‘nalishida o‘qitiladigan umumkasbiy va ixtisoslik fanlaridagi ma’lumotlarni o‘qitish jarayonida o‘qituvchi tomonidan bayon qilish, uzatish va ta’lim oluvchi(o‘quvchi)lar tomonidan bu ma’lumotlarni, nazariyalarni idroklash, o‘zlashtirish yo‘li deb tushunmoq kerak.