G. Q. Hasanova, Z. B. Jalilov

7.2. Mutaxassislik fanlarini o‘qitish metodlarining tasnifi
Maktabgacha ta’lim yo‘nalishida mutaxassislik fanlarini o‘qitish juda murakkab jarayon hisoblanib bu fanlarni o‘qitishda ta’lim metodlarining turli-tuman tasniflari mavjud. Didaktika fanida ta’lim metodlarini tasniflashning turli-tumanligi ta’lim jarayonida turlicha, yondashuvlarning maydonga kelganligi va bu yondashuvlarning qandaydir didaktik belgilarga qarab o‘qitish metodlarining tasniflanishiga yondashilganligidadir. Shu nuqtai nazardan ba’zi mutaxasislar ta’lim metodlarini tasnif etishda bilish manbalarini hisobga olishsa, ayrim mutaxasislar o‘qituvchi xususiyatlaridan kelib chiqishadi, uchinchi bir guruh olimlar esa o‘quvchilar faoliyatini faoliyatini e’tiborga olishadi. Ta’lim metodlariga bunday qarashlarning ko‘p rang-barang bo‘lishi tabiiy. Zero, ta’lim metodlari mazmunan boy hodisa bo‘lib, ular ma’lumot mazmuni bilan ham o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati bilan ham bilim va malakalar bilan ham, shuningdek, ijodiy qobiliyatlarni, munosabatlarni rivojlantirish bilan ham daxldor katigoriyadir. Qayd etilgan fikrlarga aytish mumkinki ananaviy didaktikada ta’lim metodlarini o‘quvchi bilim oladigan manbaga qarab ya’ni o‘qituvchi nutqi ko‘rgazma qurol, darslikni va qo‘shimcha materiallarni ta’lim manbai deb qabul qilish ta’lim metodlarini; og‘zaki bayon qilish metodlari (hikoya, ma’ruza, suhbat, tushuntirish o‘qituvchining jonli nutqi, kitob bilan ishlash): ko‘rgazmali metodlar (namoyish qilish, tasviriy materiallar, ekskursiyalar va h.k.); amaliy metodlar (mashqlar, amaliy ishlar, laboratoriya ishlari va h. k.)ga bo‘lib tasniflaganlar(S.I.Peroveskiy, E.Ya.Golyan). Boshqa guruh olimlari (M.A.Danilov, B.P.Yesipov) ta’lim jarayonining muayyan qismlarida bajariladigan o‘quv vazifasining mazmunidan kelib chiqib ta’lim metodlarini bilimlarni o‘rganishga oid metodlar; bilish va ko‘nikmalarni shakllantirish metodlari; bilishni tadbiq etish metodlari; ijodiy ishlash metodlari; bilim va malakalarni mustahkamlash, hamda bilimlar va ko‘nikmalarni tekshirish metodlar. Taklif etilayotgan metodlar o‘quv mashg‘ulotlarining samarali bo‘lishi va tarbiyaviy vazifalarni hal etishga ko‘maklashadi.
I.Ya.Lerner va M.N.Skatkinlar tomonidan tasnif etilgan metodlar o‘quvchilarning fikrlash faoliyatiga tadqiqotchilik va muammoli holatlarni yaratishga qaratilganligi bilan xarakterlanadi, jumladan:

1. 
   Axborotli namoyish etish metodi. Bunda bilimlar o‘qituvchi tomonidan tayyor holda beriladi. O‘quvchi talabalarga muammo to‘g‘risida ma’lumot beriladi va misollar keltiriladi, bayon etilayotgan pedagogika faniga oid muammolar to‘g‘risidagi axborotni tinglaydilar, namoyish etgan pedagogik hodisani ko‘radilar va ularni xotiraga saqlashga harakat qiladilar. Bayon etilayotgan pedagogik hodisani ko‘radilar va ularni xotiraga saqlashga harakat qiladilar. Bayon etilayotgan pedagogik hodisa muammoli vaziyatni sodir qilish orqali amalga oshirilsa samara yaxshi bo‘lishi mumkin.
   
2. 
   Reproduktiv metod. Bu metod o‘quvchi talaba bilimini chuqurlashtirish va kengaytirishni nazarda tutadi bunda talaba pedagogika fanidan berilgan o‘quv topshirig‘ini oldin egallangan ma’lum darajada esda qolgan namunaga qarab bajaradi o‘quvchi o‘rganuvchi namunani darslikdan yoki boshqa manbalardan o‘qituvchi ko‘rsatmasiga qarab oladi.
   
3. 
   Izlanuvchanlik metodi bu meyodning mohiyati shundaki pedagog masalaga doir muammoni o‘qituvchi mashg‘ulot jarayonida talabalar oldiga qo‘yadi ammo muammoni yechish yo‘llarini ko‘rsatmaydi va maslahat ham bermaydi. O‘quvchilarning har biri muammoni mustaqil hal qilish uchun izlanadi, ijodiy faoliyat ko‘rsatadi. Muammoni aqliy faoliyat asosida yechgan o‘quvchilarda bilim faolligi va ijodiy izlanish malakalari hosil bo‘ladi.
   
4. 
   Evrika yoki qisman izlanish metodi o‘quv mashg‘ulotlarida o‘qituvchi o‘quvchilar fikrini qo‘yilgan o‘quv vazifasi (muammosi)ni hal qilishga yo‘llashni nazarda tutadi. Bunda o‘qituvchi turli vositalarni namoyish etib yangi ma’lumotni izlab topishni vazifa qilib qo‘yadi. Buning uchun dastlab o‘qituvchi yangi bilimlarning muayyan bir qismni, o‘quvchilarga ma’lum qiladi va muammoning qolgan qismini topshiriqlar berish orqali o‘quvchilarning faoliyatini yo‘lga qo‘yadi hamda ularning o‘zlashtirishlarini ta’minlaydi.
   
5. 
   Muammoli bayon qilish metodi - o‘qituvchi talabalar oldiga ma’lum bir muammoni qo‘yadi, muammoli vaziyat yaratish orqali o‘quvchilar aqliy faoliyatlarini yuzaga keltiradi, ammo hal qilish yo‘llari ko‘rsatilmaydi. Har bir o‘quvchi qo‘yilgan muammoni hal qilish uchun izlanadi, o‘qituvchining yo‘naltiruvchi savollari asosida vazifani bajaradi. Ta’limning bu metodi o‘quvchilar tomonidan o‘quv materialini o‘qituvchi rahbarligida mustaqil yechish va tahlil qilish bilan xarakterlanadi.
   

Bunda talabalarda mantiqiy mulohaza yuritish natijasida ijodiy fikrlash rivojlanadi.

6. 
   Tadqiqot (ijodiylik) metodi. Bu metod ta’lim oluvchilarning to‘la ijodiylikka, tadqiqotchilikka ega bo‘lishlarini ta’minlaydi. Bunda o‘qituvchi taklif etgan masalani talabalar mustaqil mustaqil tadqiq etadilar. Bu jarayonda zaruriy bilimlar, talabalar tomonidan mustaqil ravishda o‘zlashtiriladi. Tavsiya etilgan topshiriqni bajarish jarayonida, o‘quvchilar ilmiy bilish metodlarini o‘zlashtirib, tadqiqotchilik faoliyatini egallaydi.
   

Akademik Yu.K.Babanskiy ta’lim metodlarini uchta katta guruhga bo‘lib, tavsiflaydi.

1. 
   O‘quvchilarning o‘quv-biluv faoliyatini tashkil qilishlari.
   
2. 
   O‘quvchilarning o‘quv-biluv faoliyatini rag‘batlantirish metodlari.
   
3. 
   O‘quvchilarning o‘quv-biluv faoliyatini nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish metodlari.¹
   

Yu.K.Babanskiy birinchi guruh metodlar jumlasiga, hikoya, o‘quv ma’ruzasi, suhbat, illyustryatsiya, namoyish qilish, o‘quv kinosi, induktiv-deduktiv, reproduktiv, muammoli-izlanish kabi ta’lim usullarini kiritadi va bu usullar yordamida o‘qituvchi asosan o‘quvchilar o‘quv-biluv faoliyatlarini yo‘lga qo‘yish orqali o‘quv materiallarini o‘qituvchi tomonidan bayon qilish va ularni o‘zlashtirishga jalb qilish lozimligini ta’kidlaydi. Bu jarayonda ikki shaxs ham o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatining hamkorligi yo‘lga qo‘yiladi.
Oliy o‘quv yurtlarida tahsil olayotganlar mutaxassislik fanlarini o‘zlashtirishda keyingi faoliyatlarini inobatga olib, o‘quv-biluv faoliyatini tashkil etish metodlarining mazmun-mohiyatini chuqur anglab yetishlari talab etiladi. Zero, ta’lim metodi mazmunida har bir usul o‘ziga xos ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatni yo‘lga qo‘yish, o‘quv materiallarini uzotish va ularni o‘zlashtirish yo‘llarini ko‘rsatishga xizmat qiladi. Masalan, o‘quv ma’ruza oliy ta’lim maktablarida ko‘p qo‘llaniladigan o‘quv ko‘rinishlaridan biri hisoblanib, unda o‘zaro ta’sir ta’lim beruvchining bayoni va ta’lim oluvchilarning tinglashlari, asosiy g‘oya va fanlarni yozib olishlari ko‘rinishida amalga oshadi. O‘qitish, o‘qish, o‘rganish samaradorligini oshirish uchun, ma’ruza jarayonida o‘qituvchi o‘z nutqini ko‘rgazma qurol, audio va video apparaturalar (qurilmalar), adabiyotlarda berilgan faktlar bilan uyg‘unlashtiradi. Bu jarayonda ma’ruzachi o‘z nutqini to‘xtatib, talabalarning ma’lumotlarini qabul qilish darajasini, ularning qiziqishi va xohishini oshirish maqsadida muammoli savollar, qiziqarli faktlar bilan murojat qilishni amalga oshirsa ayni muddao bo‘ladi. Bunda o‘quv-biluv faoliyatining barcha unsurlari-tinglash, ko‘rish, aniqlash, taqqoslash, fikr yuritish, mulohazani bayon qilish, amalga oshgan bo‘ladi. Shuningdek, mazkur guruhga kiruvchi barcha metodlar-ma’ruza, suhbat, tasvir, muammoliizlanish, reproduktiv to‘siq qo‘llanilgan bo‘ladi.
O‘quv-biluv faoliyatini tashkil etishda deduktiv va induktiv metodlar ham muhiim ahamyatga ega. Zero, yangi o‘quv materialni o‘zlashtirish deduktiv va induktiv usullar yordamida amalga oshishi tajribada sinalgan. Pedagogik turkum fanlarini o‘qitishda, avvalo, o‘quv mavzularining umumiy, tomoni haqida, so‘ngra xususiy tomonlari izohlandi. Masalan, shaxs rivojlanishi, shakllanishi va ijtimoiylashuvi mavzusi o‘rganilganda dastlab shaxsning shakllanishiga ta’sir qiluvchi biologik omillar, ijtimoiy omillar, ta’lim tarbiyaning umumiy xususiyatlari yoritilib, so‘ngra har bir omilning bu jarayondagi ta’sir kuchi alohida qayd etiladi.
O‘qitish jarayonida talabalar o‘quv-biluv faoliyatini rag‘batlantirish metodlari tuzimiga o‘qishga qiziqishni motivlashtirish va rag‘batlantirish metodlari hamda o‘qishga burch va ma’suliyatni motivlashtirish va rag‘batlantirish metodlari kiritilgan. Ular tarkibiga bilish va qiziqishlarni shakllantirish, bilishga oid o‘yinlar, o‘quv munozaralari, o‘qishga ulgurish vaziyatini yaratish va o‘qishga burch va ma’lumotni rag‘batlantirish kabi usullar kiritilgan.
Mazkur metodlar ta’lim jarayonining samaradorligini ta’minlovchi muhim pedagogik hodisa sifatida o‘quvchilarning bilim olishga qiziqishlarini, rag‘batlarini bilim oluvchilarning mustaqil faoliyatlarini qamrab oladi.
O‘quv-biluv faoliyatlarini nazorat va o‘z-o‘zini nazorat metodlari og‘zaki nazorat metodlari, yozma nazorat metodlari, laboratoriya nazorat metodlari, o‘z-o‘zini nazorat metodlari turkumiga ajratgan bo‘lib, ular ta’lim oluvchilar oldiga topshiriqlar qo‘yish va topshiriqlarni bajarish orqali o‘zlashtirilgan bilimlarning o‘zlashtirish darajasini aniqlashga xizmat qiladi.
Yu.K.Babanskiy taklif etgan metodlar ta’lim oluvchilarning o‘quv-bilish faoliyatlarini optimallashtiradi, o‘qitishning ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi funksiyalarini to‘la amalga oshishini ta’minlaydi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda chop etilgan pedagogika darsliklari va o‘quv qo‘llanmalarining “Ta’lim metodlari” bo‘limida XX asrning ikkinchi yarmida yaratilgan ta’lim metodlarining tasnifi to‘g‘risida so‘z boradi. Jumladan O.R.Roziqov va boshqalarning
1997-yilda chop etilgan “Didaktika” darsligida Ukraina olimlari V.F.Polamarchuk, V.I.Polamarchuk ta’lim metodlarini tasnif etishda uch masalani ta’lim manbalari bolalarning faollik va mustaqillik darajasi, o‘quv-bilishining borishidagi mantiqiy yo‘lni hisobga olish zarurligini uqtirishganligi qayd etildi. Shuningdek, S.G.Shapovalenkoning ta’lim metodlarini tasnif etishda ularning mantiqiy, mazmuniy, manbai, jarayoniy, ta’limiy boshqaruvchanlik xususiyatlarini hisobga olishni taklif etilganligi ko‘rsatiladi hamda ta’lim metodlari tasnifida bir vaqtda ta’lim manbalari va mantiqiylikni (N.M.Verzilin), ta’lim manbalari va o‘quvchilarning mustaqillik davrida darajasini (A.N.Alepsyuk, I.O.Zverov) mezon qilib olganligi tahlil etilgan.
2010-yilda o‘qituvchilar tayyorlash va pedagogika fani sohasi uchun bakalavrlarga mo‘ljallab yozilgan, professor M.X.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida chop etilgan “Pedagogika” darsligida pedagog N.S.Saidahmedov tomonidan taklif etilgan ta’lim metodlari tasnifi keltirilgan. Unda qayd etishicha N.S.Saidahmedov ta’lim metodlarini tasnif etishda didaktik jarayon nuqtai nazaridan yondashgan. “Ma’lumki-deb yoziladi darslikda,didaktik jarayon har qanday pedagogik texnologiyaning asosi sifatida
o‘zida quyidagi uchta komponentni mujassamlashtiradi.
1.Motivatsion 2.O‘quv faoliyati
3.Boshqaruv
Demak, didaktik jarayon tuzilmasiga mos holda ta’lim metodlarini quyidagi uch guruhga ajratish mumkin.
1.O‘qish va mehnatga rag‘batlantiruvchi hamda motivlashtirish metodlari
2.O‘quv-bilish faoliyatini boshqarish metodlari 3.O‘quv bilish faoliyatini boshqarish.
Bu guruhdagi metodlarning har biri kichik guruhlarga ajratilib tasniflangan¹.
O‘zbek olimlari A.Zunnunov va U.Mahkamovlar o‘zlarining “Didaktika” o‘quv qo‘llanmalarida² bilimni hayotga tadbiq etish metodlarining uch turini tavsiya qiladilar. Bular:

1. 
   o‘quvchilar bilimini tekshirish va baholash metodlari
   
2. 
   o‘quvchilarning o‘quv ishlarini muntazam kuzatib borish
   

v) o‘quvchilarning uy ishlarini tekshirish
Qayd etilgan birinchi guruh metodlariga mashq metodi, og‘zaki mashq, yozma mashq, grafik mashq, o‘quv mehnat mashqi, laboratoriya mashg‘uloti kabi metodlar kiradi. Ular egallagan nazariy mashg‘ulotlarni hayotga tadbiq etish, yoki bilimlarni ko‘nikma va malakalarga aylantirish maqsadi qo‘llaniladi. Bunga amaliyot ustuvorligi ta’minladi.
Ikkinchi guruh metodlari-og‘zaki, yakka frontal so‘rash, nazorat metodlaridan iborat bo‘lib, ular ta’lim oluvchilarda bilim o‘zlashtirish fikrlash, xotira, ko‘nikma, malaka hosil qilishga, bilim egallashga xohish, qobiliyat darajasini aniqlash uchun qo‘llaniladi.
O.R.Roziqov, S.Yu.Og‘ayev, M.M.Maxmudova, B.R.Adizovlar tomonidan yaratilgan va 1997-yilda “Fan” nashriyotidan chop etilgan “Didaktika” darsligida ta’lim metodlari o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati kontekstiga qarab chiqilib, o‘qitish usullari, o‘qish usullari deb tasniflanadi.¹ Darslikda rus pedagoglari tomonidan tasniflangan ta’lim metodlarining yangicha talablar asosida izohlanib, ta’lim metodlari o‘zaro ta’sirini tashkil etish, boshqarish va o‘zaro ta’sir natijasini nazorat etish nuqtai nazaridan tasniflanadi.
Ta’lim metodlarining o‘zaro ta’siri kesimida tasnif etilishi, ta’lim metodlarining yaxlit tizimini yaratilishi; ta’lim metodlari integrativ birligi ajratilishi; ta’lim metodlarining o‘qitish va o‘qish usullari tutashuvida shakllanishi, komillikka yondashuv va ta’lim metodlariga mazmuniy, jarayoniy tavsifi kontektida tahlil qilinadi.