mJ
ga
yetkazilgan (boshqa tizimlarda 20-30
mJ
) va bu dvigatelni suyultirish darajasi
162
katta bo‘lgan yonilg‘ida ishlatish imkonini berib, uning tejamliligini oshiradi.
Ko‘rilayotgan o‘t oldirish tizimining bu afzalliklari o‘t oldirish g‘altagining
magnit maydonida energiy to‘planish vaqtini dvigatel aylanishlar chastotasi va
tok manbai kuchlanishi o‘zgarishiga bog‘liq ravishda rostlash hisobiga erishiladi.
Xoll effektiga asoslangan yarim o‘tkazgichli datchikning ishlash prinsipi
yuqorida ko‘rib chiqildi (3.26; 3.27rasmlarga qarang). Datchik - taqsimlagich
40.3706 ning vali aylanganda datchik "D" ning chiqish joyida to‘g‘ri burchakli
signal paydo bo‘ladi va u kommutator I (36.3734) ning kirish joyiga uzatiladi.
Signal, elektromagnit energiya to‘planish vaqtini me’yorlash bloki II ning
invertori "I" orqali integrator A1.2 ga keladi va undan chiqqan
arra tishi
shakliga ega bo‘lgan signal - kuchlanish komparatori A1.3 ga uzatiladi va unda
tayanch kuchlanish U
t2
bilan taqqoslanadi. Agar integratordan chiqqan kuchlanish
tayanch kuchlanishdan katta bo‘lsa, komparator A1.3 ning chiqish joyida ( d
nuqta) musbat kuchlanishli signal shakllanadi (mantiqiy 1). Integratordan chiqqan
kuchlanish tayanch kuchlanishdan kichik bo‘lgan holda komparatorning chiqish
joyida kuchlanish bo‘lmaydi (mantiqiy 0). Signal komparator A1.3 dan chiqish
bloki IV dagi tranzistor VT ishini boshqaruvchi mos tushish sxemasi I1 ga keladi.
Komparator A1.3 mantiqiy 1 holdan mantiqiy 0 holatga o‘tish vaqtida mos
tushish sxemasi tranzistor VT ni ochadi va o‘t oldirish g‘altagi O‘OG‘ ning
birlamchi chulg‘ami L1 dan I
1
tok o‘ta boshlaydi. Komparator A1.3 dan mos
tushish sxemasi I1 ga mantiqiy 1 signal kelishi bilan tranzistor VT yopiladi, tok I
1
zanjiri uziladi va o‘t oldirish g‘altagining ikkilamchi chulg‘ami L2 da yuqori
kuchlanish induksiyalanadi.
I
1
tok o‘t oldirish g‘altagidan o‘tish vaqtini zarur darajada me’yorlash,
datchikning boshqaruvchi signaliga nisbatan chiqish tranzistori VT ulanishini
kechiktirish hisobiga amalga oshiriladi. Bu kechiktirish kattaligi kondensator C1
3.31-rasm. O‘t oldirish g‘altagida energiya to‘planishi boshqarilidigan o‘t oldirish
tizimining funksional sxemasi
163
da to‘planishi mumkin bo‘lgan eng katta kuchlanish va tayanch kuchlanishi U
t2
orasidagi farq bilan belgilanadi. Dvigatelning aylanishlar chastotasi qanchalik
yuqori bo‘lsa, C1 kondensatordagi kuchlanish shuncha kam bo‘ladi va demak,
energiyani to‘plash vaqti kamayadi.
Magnitelektr energiya to‘plash vaqtini, tok manbai kuchlanishining
o‘zgarishiga mos ravishda, tayanch kuchlanishi U
t2
ni o‘zgartirish yo‘li bilan
rostlanadi. Birlamchi zanjirdagi tok qiymati kommutatorning V bloki yordamida
cheklanadi. Birlamchi zanjirda tranzistor VT bilan ketma-ket ulangan qarshilik R
4
dagi kuchlanish pasayishi undan o‘tayotgan tok I
1
qiymatiga to‘g‘ri proporsional
bo‘ladi. Bu kuchlanish komparator A1.4 ga uzatiladi va tayanch kuchlanish U
t3
bilan taqqoslanadi. Agar I
1
tok belgilangan qiymatdan ( 8 - 9 A) yuqori bo‘lsa,
komparator A1.4 dan mantiqiy signal 1 mos tushish sxemasi I1 ga uzatiladi va I1
tranzistor VT ning emitter-kollektor o‘tish joyi qarshiligini oshiradi va tok I
1
belgilangan qiymatgacha kamayadi. Blok VI, o‘t oldirish kaliti ulangan, ammo
dvigatel ishga tushmagan holda chiqish tranzistori VT yopilib turishini
ta’minlaydi. Blok III sxemani tok manbai kuchlanishi belgilangan qiymatdan ortib
ketishidan saqlaydi.
Datchik-taqsimlagich 40.3706 (3.32-rasm) dvigatelga gorizontal holda
joylashtiriladi. Datchik-taqsimlagich mufta 1 va val 2 orqali harakatni bevosita
dvigatelning gaz taqsimlash validan oladi. Val 2 ning ikkinchi uchiga
taqsimlagich yugurdagi 11 o‘rnatilgan. Datchik-taqsimlagich qopqog‘i 10 qobiq 5
ga uchta murvat 12 bilan mahkamlanib, uning yuqori kuchlanishli moslamalari
qolgan qismidan to‘siq 9 bilan ajratilgan. Val 2 vtulka 3 va sharsimon vkladish 6
da aylanadi. Salnik 4 moyni qobiqning ichki qismiga o‘tishdan saqlaydi.
Sharsimon vkladish qo‘zg‘almas plastina 8 ga o‘rnatilgan. Vakuum-rostlagich
tortqisi mahkamlangan qo‘zg‘aluvchan plastina 7, podshipnikning ichki halqasi
bilan burilishi mumkin. Podshipnik tashqi halqasi bilan qo‘zg‘almas plastina 8 ga
presslangan. Qo‘zg‘aluvchan plastinaga yarim o‘tkazgichli datchik 13 va uning
magniti o‘rnatilgan. Datchikning tirqishida vtulka 15 ga o‘rnatilgan darchali
rotor 14 aylanadi. O‘z navbatida vtulka 15, markazdan qochma rostlagich 16 ning
yetaklovchi plastinasiga mahkamlab biriktirilgan. Shu tarzda markazdan qochma
rostlagich ishlaganda uning yetaklovchi plastinasi, rotorni datchikka nisbatan
buraydi, vakuum-rostlagich ishlaganda esa, qo‘zg‘aluvchan plastina datchik bilan
birgalikda darchali rotorga nisbatan buraladi.
O‘t oldirish g‘altagi 27.3705 tuzilishi bo‘yicha kontaktli sistemalarning
g‘altagiga o‘xshashdir, ya’ni uning chulg‘amlari avtotransformator sxemasi
bo‘yicha ulangan. Bu g‘altakning o‘ziga xos tomoni - birlamchi chulg‘amining
qarshiligi nisbatan kichik bo‘lganligi (0,5 Ω) tufayli, tok manbai kuchlanishi 6 V
gacha kamayganda ham o‘t oldirish jarayoni me’yorida amalga oshiriladi.
G‘altak, elektron kommutator ishdan chiqqanda portlashdan himoya qiluvchi
moslama bilan ta’minlangan.
3.4.3. Mikroprotsessorli o‘t oldirish tizimi
164
Elektronika va ayniqsa mikroelektronika tez va izchil rivojlanishi tufayli,
mexanik boshqaruv moslamalari (markazdan qochma va vakuum rostlagichlar)
bo‘lmagan, va demak, ularga xos kamchiliklardan holi bo‘lgan o‘t oldirish
tizimlarining yangi avlodi yaratilmoqda. Bu tizimlarda o‘t oldirish daqiqasini
belgilashda dvigatelning aylanishlar chastotasi va yuklamasi bilan birga yonish
jarayoniga jiddiy ta’sir ko‘rsatuvchi bir qator qo‘shimcha omillar ham hisobga
olinadi va o‘t oldirishni ilgarilatish burchagi, o‘zining eng manfaatli qiymatiga
yaqinlashtiriladi.
Bunday tizimlardan amalda tatbiq qilinganlari sifatida analogli, raqamli va
mikroprotsessorli o‘t oldirish tizimlarini keltirish mumkin. Analogli sistema
elektron boshqarish tizimlarining to‘ng‘ich avlodlariga mansub bo‘lib, ular jiddiy
kamchiliklarga ega bo‘lganligi sababli deyarli qo‘llanilmadi. Xotira qurilmasiga
ega bo‘lgan raqamli o‘t oldirish tizimida ancha keng imkoniyatlar mavjud. Bu
tizim dasturi funksional moslamalar orasidagi mantiqiy aloqalar asosida ishlaydi,
ushbu moslamalarni tavsiflovchi ma’lumotlar esa zarurat bo‘yicha tizim
tomonidan chiqarib beriladi. Raqamli o‘t oldirish tizimining afzal tomonlaridan
biri o‘t oldirishni ilgarilatish burchaklar to‘g‘risidagi juda katta hajmdagi
ma’lumotni xotirada saqlash imkoniyatining mavjudligidir. Lekin o‘t oldirish
tizimining tavsiflari yoki ishlash algoritmlari o‘zgarganda moslamaning apparat
qismini (elektron blokni) almashtirish zarurligi raqamli o‘t oldirish tizimining
jiddiy kamchiligi hisoblanadi.
3.32-rasm. 40.37006 belgili datchik-taqsimlagich
.
165
Mikroprotsessorli o‘t oldirish tizimi (MPO‘OT) bu kamchilikdan holi bo‘lib,
unda ish algoritmi o‘zgarsa, doimiy xotira qurilmasidagi boshqaruv dasturini
almashtirish kifoya bo‘ladi.
MPO‘OT o‘t oldirish tizimlarining oldingi avlodlariga nisbatan quyidagi
tomonlar bilan farq qiladi:
-
ularning boshqarish moslamalari diskret tartibotida ishlovchi va
mikroelektron texnologiya asosida (katta integral sxemalar) yaratilgan elektron-
hisoblash blokidan iborat bo‘lib, u o‘t oldirish daqiqasini avtomatik boshqarish
vazifasini bajaradi. Odatda bu elektron bloklar
Do'stlaringiz bilan baham: |