11 Теория и методика физического воспитания. Учеб пос-е. Под ред. Б.А.
Ашмарина.М., “Просвещение’’, 1979.
132
katta to ‘siq b o ‘la olmaydi. Odatda, kompleksli harakatlardaxatolar
ko'proq kuzatiladi. H arakat faoliyatini yuzaga keltirgan harakat
aktlari sabab va oqibat orqali uzviylikka ega. Shu sababli xatolar
o ‘zaro shartlashgandek: birining orqasidan ikkinchisini keltirib
chiqarishi ta ’lim jarayondagi kuzatilgan hodisadir.
3. Avtom atlashgan va avtomatlashmagan xatolar. Avto-
m atlashmagan xatolar к о ‘pine ha ta ’limning boshlang‘ich etaplarida
uchraydi. 0 ‘qitish usuliyotining muvofiqligi natijasida ulam i
tuzatish unchalik qiyin emas, ulam ing k o ‘pchiligi o ‘z-o ‘zidan
y o ‘qolib ketishi am aliyotda isbotlangan.
A vtom atlashgan xatolar noto ‘ g ‘ ri harakatlarni ко ‘p marotabalab
takrorlash natijasida paydo bo‘ladi. Bunday xatolar o ‘ta tu rg ‘un
b o iib , ularni tuzatishda m a’lum m urakkabliklar yuzaga chiqishi
mumkin.
Ayrim hollarda harakat faoliyatini takrorlash vaqtincha to 'x -
tatilishi lozim b o ‘ladi, bu o ‘z navbatida, yarim sharlar po'stlog'idagi
vaqtli aloqalam ing biroz susayishiga olib keladi, so ‘ngra harakat
vazifasini hal qilishda yangicha yondashish zaruriyati yuzaga
keladi. Avtomatlashgan xatolarni tuzatishda, o ‘quvchi harakatni
to ‘g ‘ri bajarishga urinib biroz noqulaylik sezadi. Lekin bunday
noqulaylik asta-sekinlik bilan o ‘tadi.
4. Ahamiyatli va aham iyatsiz xatolar. A hamiyatli xatolar de-
ganda, mashq texnikasi asosi-negizida sodir b o ‘ladigan, texni-
kaning asosini buzadigan xatolar tushuniladi. U lar iloji boricha
tez y o ‘qotilishi lozim, chunki ular ta ’lim jarayoniga salbiy ta ’sir
k o ‘rsatadilar.
Ahamiyatsiz xatolar harakat faoliyatidagi ayrim harakat
aktlariga taalluqli b o iib , m ashq qilish davom ida ularga nisbatan
e ’tiborsizroq b o ‘lish mumkin. Ahamiyatsiz xatoga odatlanib qolish,
harakat texnikasini takom illashtirish uchun qiyinchilikni keltirib
chiqaradi, ham to ‘siq b o ‘lishi mumkin.
5. Tipik xatolar. A yrim harakatlarda har bir shug‘ullanuvchi
y o ’l q o ‘yadigan xatolar mavjud b o ‘lib, ular tipik, ommaviy
tarzda uchraydigan xatolar deb ataladi. Bunday xatolarning sodir
133
b o ‘lishini oldindan bilish qoidaga aylangan. M asai an, bolalam i
qisqa m asofaga yugurishida quyidagi tipik xatolar sodir b o ‘lishi
kutiladi: startda - tos qismini baland k o ‘tarib yuborish; m asofa
b o ‘ylab yugurishda - gavdani m e ’yoridan ortiq oldinga enkaytirish
va boshqalar.
Qanday xatolar sodir b o ‘layotganligiga qarab uni yuzaga
keltirayotgan sabablar aniqlanishi lozim. Umumiy k o ‘rinishda
sodir bo'ladigan xatolar pedagogik jarayon tamoyillarining, ulami
tashkillash qoidalari va sharoitlarining buzilishi sababli yuzaga
kelishi aniqlangan. N isbatan tipik xatolar quyidagilar b o iis h i
mumkin:
1) o ‘quvchi tom onidan ta ’limning vazifasini tushunm aslik
orqali sodir b o ‘ladigan xatolar;
2) vazifani hal etish loyihasining takomillashmaganligi, harakat
akti yoki faoliyatini m uskul orqali his qila olm aslik orqali sodir
b o ‘ladigan xatolar;
3) jism oniy tayyorgarlikning yetarli darajada emasligi va
jism oniy sifatlarning garmonik rivojlanm aganligi sababli yuzaga
keladigan xatolar;
4) o ‘z kuchiga to ‘la ishonmaslik, qat’iyatning yetishmasligi
oqibatida xatolarga y o ‘l q o ‘yiladi;
5) harakat malakasining salbiy k o ‘chishi sababli;
6) vaqtidan oldin toliqish va charchashga olib keladigan
darsning tashkillanishiga q o ‘yiladigan talablarning buzilishi orqali;
7) m ashg‘ulot o ‘tkazish joyining, sport uskunalarining, jihozlar-
ning pedagogik talablarga javob bermasligida xatolar sodir b o ‘ladi.
X atolar sodir b o ‘lishining tipik sabablarini bilish, ulam ing
vujudga kelishi bilan b o g ‘liq jihatlarini aniqlash, xatolarning sodir
bo‘lishidan ogohlantirish pedagogik jarayonning barcha talablariga
to ‘laligicha rioya qilish demakdir.
Tipik xatolarning oldini olishda quyidagilarga e ’tibor berish
ta ’lim jarayonining sifatini yaxshilaydi:
1.
M ashqning umumiy vazifasi o ‘quvchilar tom onidan
to ‘g ‘ri tushunilishiga erishish. U lam ing diqqatini o'zlashtirish
134
yoki m ustahkamlashda pay do b o ‘lishi m um kin bo‘lgan to ‘siqlar,
xatolarga qaratmay, mashq b o ‘yicha nazarda tutilgan vazifalarni
hal etishga qarata olish. M asalan, balandlikka sakrashni o ‘rgatishda
o ‘quvchining diqqatini balandlikni zabt etishiga emas, mashq
texnikasini o ‘rganishga qarata bilishim iz lozim.
2. 0 ‘zlashtirilayotgan harakat faoliyati texnikasining o ‘quv-
chilar tom onidan to ‘g ‘ri tushunilishiga erishish.
3. 0 ‘quvchining kuchiga yarasha b o im a g a n mashqni tavsiya
etish ixtiyorsiz ravishda xatolar sodir bo‘lishiga sabab b o ‘ladi.
Shuning uchun o ‘zlashtirilishi m um kin b o ‘lgan harakat akti, o ‘quv
materialigina tavsiya qilinishi zarur.
4. M ashq texnikasini xatosiz, m ukam m al bajarish bilan
o‘rganishga xohishni uyg‘otish. Birinchi urinishni katta e'tib o r
bilan amalga oshirish lozimligi shug‘ullanuvchi va o'qituvchining
diqqat m arkazida bo‘lishi. Birinchi urinishning to 'g 'ri-n o to 'g 'rilig i
xotirada chuqur iz qoldirishini e ’tiborga olish.
5. Harakatning tezligi va uning to ‘g ‘ri bajarilishi orasidagi
muvofiqlikka rioya qilish. M ashqning aniq bajarilishiga tezlikni
bo‘ysundirish, a w a lig a mashqni aniq bajarib, so ‘ngra uni bajarish
tezligiga e ’tibor berish. Lekin bu qoidani harakat vazifasi sifatida
massa inertsiyasi tezligini talab qiladigan m ashqlarga nisbatan
qo'llam aslik. Osilib turgan holdagi turlicha «max»lar, suvga
sakrashlardagi tezliklar bundan mustasno, ulam i sekinlashtirib
bajarish mumkin emas.
Maksimal tezlik bilan bajarilishi zarur deb hisoblangan
mashqlarni bajarishga o ‘rgatishda erishilgan tezlikni saqlay olish
uchun ketgan vaqt m obaynidagina mashq qilish tavsiya etiladi.
IJndan ortiq vaqt davom ida shu mashqni takrorlash o ‘zlashtirish
samaradorligiga putur yetkazadi. A garda bajarishdagi aniqlik va
te/.lik birxil aham iyatgaega b o ‘lsa, mashqni harakat koordinatsiyasi
bu/ilm aydigan tezlikda bajarish kerak. Sekin va tez bajarishda
inersiyaning shunday tezliklari vujudga keladiki, ularning kuchi
muskul qisqarishiga qarab pay do bo'ladiganlaridan kuchli b o ‘lishi
mumkin.
135
6.
M ashg‘ulot (dars, trenirovka)ni m uvaffaqiyatsiz urinishdan
so‘ng to'xtatm aslik. Chunki bunda o'quvchilarda faoliyat haqida
noto‘g"ri tushuncha qoladi. 0 ‘quvchi m ashg'ulotdan o ‘rganilishi
lozim b o ‘lgan harakatni o ‘zlashtirish yoki uning natijasi b o ‘yicha
m a ’lum yutuqlarga erishdim degan fikr bilan ketishi kerak.
A garda o ‘sha xato doimiy ravishda takrorlanaversa, o ‘rgatishni
darhol to ‘xtatish lozim, aks holda u xato «avtomatlashib» qolishi
mumkin. 0 ‘quvchi o ‘z xatolarini ongli ravishda tushunsagina
o'qitish samaradorligi oshadi va noto‘g ‘ri shakllangan asab muskul
aloqalari birm uncha susayadi.
X atolar tasnifi va ulam ing sodir b o iis h sabablarini bilish
bilangina uni tuzatishning effektiv choralarini aniqlash mumkin.
Xatolar iloji boricha tezroq va puxtaroq tarzda tuzatilishi zarur,
chunki ular «avtomatlashib» qolib, ta ’lim jarayonini sekinlashtirishi
va o ‘z navbatida, shikastlanishga olib kelishi ham mumkin.
Asosan, xatolarning sababini aniqlash muhimdir. Xatoni aniqlash
unchalar qiyin emas, m urakkabi uning sodir b o ‘lishiga doir sababni
aniqlay olishdadir. Uning sababini tushuntirish xatoni to ‘g ‘rilashga
nisbatan oqilona b o ‘lgan y o ‘llarni topishga olib keladi. Bu, o ‘z
navbatida, sodir b o ia d ig a n xatoni ta ’sir etmaydigan qilib q o ‘ymay,
uning oqibatlarining oldini olishga imkon yaratadi.
Ommaviy o ‘qitish am aliyotida xatolam i aniqlash usullari,
ulam i kuzatish, tahlil qilish va baholash bilan chegaralaniladi.
B ir vaqtning o ‘zida shug‘ullanuvchilar sonini k o ‘pligi ularga xos
xatolarni aniqlashda qiyinchiliklar tu g ‘dirad i.
0 ‘qituvchining kuzatish joyini qulay tanlay olishi hammani
va barcha harakatlardagi xatolarning sodir b o ‘lishini k o ‘rish
im koniyatini beradi. K uzatishni bilish - eng avvalo, k o ‘rganini
tahlil qila olish va baholashdir. Bu jarayon ham o'qituvchi, ham
o ‘quvchi tom onidan ikki tom onlam a b o ‘lishi shart. 0 ‘quvchi
jism oniy mashqni bajarayotib k o ‘pincha o ‘zining muvaffaqiyati
yoki muvaffaqiyatsizligini k o ‘radi ham da faoliyati sifati yoki uning
yakuniy natijasiga k o 'ra baho beradi. Lekin obyektiv tahlilsiz o ‘z
y utug‘i va kamchiligi sababini bilmasligi mumkin. 0 ‘qituvchi
136
o ‘quvchini o ‘z yutug‘i va xatosi haqida fikr yurita olishga o ‘rgatishi
shart. B u o ‘z navbatida, nazariy bilim va am aliy m alaka demakdir.
0 ‘z-o ‘zini tahlil qila olishni rivojlantirishning usullaridan biri
- mashqni bajarishda bir-birining xatosini topish, tuzatish, o ‘rtoqlik
uchrashuvlarida, m usobaqalarda hakam lik qilish, о ‘yin natijasini
jam oa bilan birgalikda m uhokam a qilish, baholash va h.k.lardir.
>
Baj arilgan harakat faoliyatini baholash mezoni turlicha va u
o ‘quv jarayonining vazifalariga bog‘liq. Ular:
1. Qoida sifatida o ‘qitishning boshlang'ich etaplarida, ijro
texnikasining standart usuli b o ‘yicha, o ‘quvchining imkoniyatini
nam unaga o ‘xshatish chegarasida baholash. Tajriba va bilimning
to ‘planishiga qarab belgilangan nam unaga taqlid qilishdan o g ‘ish
xatolar bilan emas, (ayniqsa, natija yuqori k o ‘tarilayotgan b o ‘Isa),
indviduallikning nam oyon b o ‘lishi bilan yuzaga chiqadi.
2. B oshqa o ‘quvchi texnikasiga solishtirish y o i i bilan
konkurs tarzda baholash. Bu m ashqlarni sistemali m ashg‘ulotlarga
qiziqishni oshirishga olib kelsa-da, lekin ijroning sifati nam una
qilgudek darajada b o ‘lmasligi mumkin.
3. H arakat faoliyati natijasini aniqlash orqali baholash. U qoida
b o ‘yicha katta didaktik aham iyatga ega. B u o ‘quvchini o ‘z ijro
texnikasini erishilgan natija bilan taqqoslashga, uni hal qilishning
o ‘ziga xos usullarini axtarishga o'rgatadi. Lekin shunday baholash
уaxshi tayуorgarligi b o ig a n о ‘quvchilar uchun q o ‘ 1 keladi. U lar о ‘z
faoliyatlarini tanqidiy baholay oladilar, jism oniy mashq bajarish
paytida ijro texnikasi ahamiyatini yaxshi tushunadigan b o iad ilar.
Baho kriteriyasi о ‘qituvchining turli xildagi ogohlantirishlari,
m a’qullashlari yoki uning aksi kabi ifodalar, shuningdek, tuzatish
tarzidagi k o ‘rsatmalari orqali ham nam oyon b o ‘ladi. Biroq faqat
bir xil ogohlantirishlar bilan chegaralanmay, o ‘quvchi faoliyati
turkibidagi maqtovga, ra g ‘batlantirishga sazovor harakatlam i ham
e ’tibordan chetda qoldirmaslikni tarbiya jarayonidagi o ‘m i beqiyos.
Guruhlarga ajratib o ‘qitishda ulam ing faoliyatini baholash
ancha qiyinchilik tu g ‘diradi. Tajribalardan kuzatilishicha, guruh-
dagilar o ‘zlarini indvidual xatolarini anglayotgandek, ularni tuza-
137
tish g a urinayotgandek qilib k o ‘rsatadilar, boshqa tom ondan esa
k o ‘p sonli individual xatolarni topish, ulam i tuzatish m ashg‘u-
lotiarda «zich»likni pasaytirib, o ‘quvchida befarqlikni shakllan-
tirishi am aliyotdan m a’lum. Bunday qaram a-qarshilikning ta'lim
jarayo n id ax ato vakam chiliklarni guruhlab o ’tkaziladiganm ashg’u-
lotlarda qisqa, aniq va m a’noli qilib aytish orqaligina baholash katta
sam ara berishligi isbotlangan.
0 ‘qituvchining bahosi o'quvchilar tarbiyasida o ‘z kuchiga
ishonch vositasi b o ‘lishi, shu sababli materialni o ‘zlashtirishdagi
ijobiy va salbiy tom onigagina baho berish bilan cheklanmay,
ishga munosabati ham hisobga olinishi lozim. Uning yaxshi xulqi,
davom ati baholash m ezoni m azm unidan chetda b o ‘lm asligini
t a ’kidlash lozim (B.A. Ashmarin, 1979).
>
Xatolarni tuzatish qoidasi turli-tumandir. Aytarli k o ‘p
tarqalganlari quyidagilardir:
0 ‘quvchining o ‘z xatosini tushunishi. Takroriy tushuntirish
v a mashqni ko‘rsatish, faoliyatni gapirib berish xato harakatlarni
anglashga yordam bersa, chizmalar orqali tasvirlash yutuq, xato
v a kam chiliklam i m ashg‘ulotlarda o ‘rtoqlari bilan o ‘rtoqlashishga,
xato ustida harakat texnikasi haqida suhbatga chorlaydi, demak,
bu ta ’lim jarayonining muvaffaqiyati degan so‘zdir. Amaliy
faoliyatlarda esa nisbatan foydali usul qaram a-qarshilikni yengish
harakatlaridir,
y a ’ni
harakatni
muskullarni
taranglashtirish,
bo‘shashtirish am plitudasi va y o ‘nalishiga qarab kontrast ravishda
bir-biriga solishtirib m ashq qilish samaraliroqdir. M uskul hissiyo-
tini bunday solishtirish, o ‘z xatosini tushunishga va uni tuzatishni
to ‘g ‘ri hal qilish yo'lin i topishga yordam beradi. Shu maqsadda
o ‘zlashtirilayotgan harakat faoliyatini boshqa tomonga, boshqa
oyoq bilan, q o ‘l bilan yoki o ‘zgartirilgan sharoitda bajarish ham
foyda beradi. Bunda hosil b o ‘lgan m uskul hissiyoti uni odatdagi
sharoitda bajarishdagiga solishtirish imkonini beradi va xatolarni
tuzatishning samaraliroq y o ‘lini aytish, ko'rsatish im konini beradi.
Xatolarning barchasini birvarakayiga emas, navbati bilan,
ahamiyati darajasiga qarab tuzatishga urinish samarasiz b o ‘lib chi-
qishi mumkin.
138
Odatda, хе^0 ^а т ^ tuzatish uning aham iyatlilarini tuzatishdan
hoshlanadi, c h un^ boshqa m ayda xatolar shular orqali sodir
boMayotgan b o ‘^ shi mumkin. M asalan: final kuch sarflashlaridagi
xatolar qoida
oxirgi, harakat tarkibidagi b o ‘g ‘inlaming
kelishuvidan fia m sodir b o ‘lishi kuzatiladi. Bundan tashqari,
aniqlangan xat^^ar o ‘zlashtirilayotgan harakatdan oldin bajarilgan
harakat oqibati^an ham sodir b o ‘lishini nazarda tutm oq lozim.
H arakat
umumiy loyihasi to ‘g ‘ri bajarilayot-
ganining daraj^sin * aniqlab, to ‘la harakat aktidagi paydo b o ig a n
xatoning nim aga bog‘liqligini, yo'llanm a beruvchi yoki tayyorlov
mashqining n ^ tc,ig ‘ri tanlanganligining oqibatidan emasligini
hisobga olish rnaqsadga muvofiq ekanini unutm aslik kerak. Bir
vaqtning o ‘zid^ m ashq bajarilish tezligi o'quvchi imkoniyatiga
mos kelmasligi Uro texnikasining buzilishiga olib keladi.
Statik holat*ar^aS' xatolarni aniqlash va ularni baholash juda
oson.
0 'qituvchir^n§ o ‘quvchi xatosini aniqlash uchun berayotgan
k.o‘rsatmasi o ‘
4uvchining shu daqiqadagi imkoniyatiga muvofiq
bo‘lishi kerak. Masalan, u chusul bilan arqongatirm ashib chiqishda
«oyoq kuchida11 foydalaning» deb talab q o ‘yish uchun uning
qo‘l va oyoql£rr™£ koordinatsiyasi (shu usul uchun) oldindan
rivojlantirilgan (mashq qildirilgan) yoki aksincha ekanligining
ithamiyati katta>
« Yo‘qoldi, tuzatildi» degan xatolarning kutilm aganda qaytadan
paydo b o iish i, ularni y o ‘qotish uchun q o ‘llanilgan y o ‘llanma
beruvchi mash4'arn* vaqt-vaqti bilan takrorlab turishni talab qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |