G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Yuqori tartib shartli reflekslar. 
Shartli ta ’sirlovchini shartsiz ta ’sirlovchi 
bilan mustahkamlab hosil qilingan shartli refleks birinchi tartib shartli 
refleks deyiladi. Ana shu shartli refleks asosida yangi shartli refleks hosil 
qilish mumkin. Bu hosil qilingan shartli refleks ikkinchi tartib shartli 
refleks deyiladi. M asalan, itda lampochkani yoqib, s o ia k ajralishiga 
shartli refleks hosil qilinsa, unga qo'shimcha ravishda qo'ng'iroq chalib, 
yangi shartli refleks hosil qilish mumkin.
Vaqtga aloqador shartli reflekslar. 
Muayyan vaqt oraligida ham shartli 
ta ’sir paydo bo'lib qolishi mumkin. Bola har 3-4 soatda ovqatlantirib 
turilsa, bir necha m arta o v q atlan g an id an so 'n g unda shu vaq td a 
ovqatlanish shartli refleksi paydo bo'ladi. Kun tartibi xususida ham shu 
g ap ni ay tish m um kin. D ars tu g ash ig a 1-2 d a q iq a q o lg an id a 
o'quvchilarning diqqat e’tibori bir oz susayadi, bunga vaqtga aloqador 
shartli refleks vujudga kelishi sabab boiadi.
K o'pgina fizioligik jarayonlar vaqtga aloqador shartli reflekslar hosil 
boiishi bilan kechadi. Masalan, nafas olish harakatlari, yurakning bir 
me’yorda qisqarishi, me’da-ichakning ishi va boshqalar shular jumlasidan. 
V aqtga a lo q ad o r sh artli reflekslar m iya p o 's tlo g 'id a g i m uayyan 
sohalarning tegishlicha qo'zg'alishi asosida vujudga kelgan.
Iz qoldiruvchi shartli reflekslar._Iz qoldiruvchi shartli reflekslar shartli 
ta ’sirlovchilardan so'ng miya yarim sharlari po'stlog'i hujayralarida qolgan 
iz hisobiga vujudga keladi. O'quvchiga m aiu m vazifa topshirilganda u bu 
vazifani o'z vaqtida topshirishi mazkur refleksga misol b o ia oladi.
Shartli reflekslarning tormozlanishi
Tashqi tormozlanish. 
Shartli refleks hosil bo'layotgan davrda tashqi 
muhit sharoitining birdan o'zgarishi miya po'stlogida yangi qo'zg'alish 
o'chog'ini hosil qiladi va shartli refleks markazini tormozlaydi. Binobarin, 
refleks hosil boiishi tormozlanadi. Bunday tashqi ta ’sirlovchilarga turli 
tovushlar, xonadagi yorugiikning o'zgarishi, shamoi va boshqalar kiradi. 
Hosil qilingan shartli refleks hosil qilinmasa, ko'p o'tm ay u tormozlanadi. 
Tashqi tormozlanishni hosil qiladigan ta ’sirlovchilar shartsiz ta ’sirlovchi 
deb nom lanadi. M asalan, dars vaqtida ko'chad an avtom obil ovozi 
eshitilganda bir nechta o'quvchining diqqati chalg'ib, tovush kelgan
73
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tom onga qaraydi. Miya p o 'stlo g 'id a ikkilamchi q o'zg'alish m arkazi 
vujudga kelmasa ham tormozlanish paydo bo'lishi mumkin. Bunday 
tormozlanish shartli ta ’sirlovchi kuchli bo'lganda vujudga keladi.