G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

---

0 ‘ZBEK IST0N RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA ’LIM
VAZIRLIGI
Q.SODIQOV
S.H.ARIPOVA
G.A.SHAHMUROVA
YOSH FIZIOLOGIY AS I
VA GIGIYENA
‘zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsus ta ’Urn vazirligi Oliy va
‘rta maxsus о ‘quv yurtlarining barcha bakalavriat ta lim у о *nalishi
uchun darslik sifatida tavsiya etiladi
Toshkent 
«Yangi asr avlodi» 
2009
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D arslikda organizmning ulg4ayishidagi o'zgarishlar, bolalar va o'sm irlarning 
o'sishi va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari, barcha tizimlarning o'ziga xos yosh 
xususiyatlari, organizmni o ‘rab turgan atrof muhitni sogiomlashtirish yo'llariga oid 
m a’lumotlar berilgan.
D arslik oliy o 4quv yurtlari barcha bakalavr y o 4nalishida ta ’lim olayotgan 
talabalarga moijallangan.
T aqrizchilar:
X.N. MUSAYEV,
Toshkent Farmatsevtika instituti «Tibbiiy fanlar» 
kafedrasi dotsenti, biologiya fanlari doktori
S.TO‘YCHIYEV,
Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika 
Universiteti «Zoologiya, anatomiya va fiziologiya» 
kafedrasi profesori
ISBN 978-9943-08-486-5
© K.Sodiqov, S.H.Aripova, G.A.Shahmurova, «Yosh fiziologiyasi va gigiyena». 
«Yangi asr avlodi», 2009-yil.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I
KIRISH
YOSH FIZIOLOGIYASI YA GIGIYENA PREDMETI
Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani tibbiyot fanlari b o im is h odam
anatomiyasi, fiziologiyasi va umumiy gigiyena fanlarining asosiy ta rm o g i 
hisoblanadi.
Fiziologiya fani biologiya fanlarining m uhim tarm oqlaridan b o iib , 
organizm, undagi a ’zolar, to 'q im alar hujayralar va hujayra strukturasi 
elementlarining funksiyalarini tashqi m uhitga b o g ia b , har tom onlam a 
chuqur o'rganadi.
Fiziologiya so'zi grekcha so‘z b o iib , «tabiat» va «bilim» degan m a’noni 
anglatadi. Fiziologiya anatom iya fani bilan chambarchas bogiiqdir, chunki 
an ato m iy a a ’zo larn in g tuzilishini u larn in g vazifasiga b o g i iq h o lda 
shakllanib borishini o'rgansa, fiziologiya fani organlar va organizm hayoti, 
jarayonlarini o ‘rganish bilan shug‘ullanadi. Fiziologiya fani hamisha fizika, 
kimyo qonunlariga tayanadi, organizm va har bir hujayra faoliyati fizik va 
kimyoviy jarayonlar asosida sodir b o iad i. Fiziologiya k o 4p tarmoqli fan 
b o iib , m ehnat fiziologiyasi, jism oniy tarbiya fiziologiyasi, ovqatlanish 
fiziologiyasi, yosh fiziologiyasi va boshqa sohalarni o'z ichiga oladi.
Yosh fiziologiyasi turli yoshdagi organizmlarning rivojlanish jarayonida 
organlar tizimi va butun organizmda sodir b o iad ig an o'zgarishlarni o'ziga 
xos yosh x u s u s iy a tla rin i o 'r g a n a d i. B ola o rg a n iz m i k a tta o d am
organizmidan tubdan farq qiladi. Demak, bola organizmi faqat katta odam 
qolipi b o im a y , balki hajmi, fiziologik xususiyatlari va tashqi m uhitga 
moslashishi bilan farq qiladi. Bolalar va o'sm irlar fiziologiyasining asosiy 
o'rganadigan o b ’ekti rivojlanib kelayotgan yosh organizmdir.
B in ob arin, p ed ag o g lar t a ’lim tarb iy a ish larini yosh fiziologiyasi 
m a ’lum otlariga asoslangan holda olib borishlari m uhim aham iyatga ega. 
M ak tab , litsey va k asb -h u n ar k o llejlarida jism oniy tarb iy a, m ehnat 
darslarida, ijtimoiy - foydali m ehnatda, sogiom lashtirish ishlarida bolalar 
va o'sm irlarning anatomo-flziologik xususiyatlari albatta hisobga olinishi 
kerak.
3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O 'sib rivojlanib kelayotgan organizm salomatligini, jism oniy va aqliy 
qobiliyatini baholash, sog'lom hayot kechirish asoslarini aniqlash yosh 
fiziologiyasi ilmi yutuqlariga bog'liq. Shuning uchun yosh flziologiyasi 
ilmi ijtimoiy aham iyatga egadir.
Gigiyena fani grekcha so'z bo'lib, foydali degan m a ’noni bildiradi. 
U tashqi m uhit om illarining (kimyoviy, fizikaviy, ijtim oy va hokazo) 
inson salom atligiga t a ’sirini o 'rg an a d ig a n va olingan m a ’lum otlarg a 
ta y a n g a n h o ld a tash q i m u h itn i so g 'lo m la sh tirish , inson s o g 'lig 'in i 
m ustahkam lashning m e’yor va qoidalarini ishlab chiqadigan, ayniqsa 
yuqumli kasalliklarning oldini oladigan, ishlash qobilyatini oshiradigan, 
um rni uzaytirish tadbirlarini ishlab chiqadigan fandir. Gigiyena inson 
bilan atrof-m uhitning uzviyligini t a ’m inlaydi. M uhit sog'lom bo'lm ay
turib, tan-sog'liqni ta ’m inlash qiyin. Shu m a ’noda gigiyena tabiiy ijtimoiy 
m uhit-borliqning odam organizmiga ijobiy, salbiy ta ’sirini ham o'rganadi, 
tavsiyalar beradi. Gigiyena fani tavsiyalari am aliyotga sanitariya (lotincha 
so 'z b o 'lib , sog'liqni anglatadi) m uassasasi tom on idan joriy qilinadi, 
garchi ular orasida m ustahkam bog'lanish bo'lsa ham ularning vazifalarini 
ajrata bilish lozim. Buyuk fiziolog olim I.P. Pavlov: «Zamonaviy tibbiyot 
kasalliklarning ham m a sabablarini bilib olgandagina kelajak tibbiyotga, 
y a’ni k e n g m a ’nodagi gigiyenaga aylanadi» deb bejiz aytm agan. Gigiyena 
fani b olalar va o 'sm irlar gigiyenasi, kom m unal gigiyena, ovqatlanish 
gigiyenasi, m ehnat gigiyenasi va gigiyenaga oid boshqa fanlarni o 'z ichiga 
oladi.
Bolalar va o'sm irlar gigiyenasi gigiyena fani sohalaridan biri bo'lib, 
tashqi m uhit omillarining bola organizmiga, uning hayot faoliyati, ta ’lim 
ta rb iy a sig a t a ’sirini o 'r g a n a d i va o 's a y o tg a n av lo d n in g s o g 'lig 'in i 
m ustah k am lash h am da jism oniy va m a ’naviy jih a td a n bekam u k o 's t 
rivojlanishi uchun zarur bo'lg an chora-tadbirlarni ishlab chiqadi.
Ish ja ra y o n id a b o lalar va o 'sm irla r gigiyenasi, um um iy gigiyena, 
m ik ro b io lo g iy a , ep id em iolo giy a, fiziolo g iy a, biokim y o fa n la rin in g
tavsiyalari va yutuqlariga tayanadi. Bu fan 1954-yilda mustaqil fan sifatida 
umumiy gigiyena tarkibidan ajralib chiqqan.
O 'z b e k is to n m u s ta q illik a e ris h g a n id a n s o 'n g o 'z in in g a so siy
m asalalaridan biri deb sog'lom avlodni tarbiyalashni belgilab oldi.
«Sog'lom avlodni tarbiyalash - buyuk davlat poydevorini, farovon 
h a y o t a so sin i q u ris h d ir» , d eyd i p re z id e n tim iz I.A .K a rim o v . Shu 
m unosabat bilan.
4
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

29-aprel 1993-yilda «Sog'lom avlod» jam g 'arm asi tuzildi 3-dekabr 
1993-yilda V azirlar M ahkam asining 589-qarori bilan o 'sib kelayotgan 
avlodni so g ‘lom lashtirish ch o ra -ta d b irla ri haqidagi kom pleks dastu r 
qabul qilindi. Bu dasturning asosiy yo'nalishi quyidagilardan iborat:
1. H ar bir xalq ta ’limi xodimi tibbiy va gigiyenik bilimlarga ega bo'lishi;
2. H ar bir xalq maorifi xodimi t a ’lim-tarbiyaning gigiyenik m e’yorlarini 
bilishi;
3. Sog'lom turm ush tarzini shakllantirish;
4. Yosh avlodga gigiyenik tarbiya berish;
5. «S o giom avlod uchun» dasturini keng targ 'ib qilish;
M am lakatim izning birinchi ordeni «Sog'lom avlod uchun» ordeni
bo'lib, u 4-m art 1999-yil ta ’sis qilingan.
1999-yil 7-dekabrda O 'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul 
qiUnganligining yetti yilligiga bag'ishlangan tantanali yig'ilishda Prezident
I.A .K arim ov 2000-yilni «Sog'lom avlod yili» deb e ’lon qilishni tak lif 
etdi. Shu m unosabat bilan O'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asi 
2000-yil 1 5-dekabrda « S o g 'lo m avlod» d a v la t d a stu rin i tasd iq lad i. 
D asturda jum ladan, ijtimoiy tafakkurda yetuk, m a ’naviy boy, jism onan 
sog'lom va barkam ol avlodning tug'ilishi va tarbiyalanishi uchun yuksak 
m as’uliyat psixologiyasini shakllantirish m asalalari bo'yicha aholiga yalpi 
bilim berish tizimini yaratish zarurligi t a ’kidlanadi:
- Yigit va qizlarni bo'lajak oilaviy hayotga tayyorlash, sog'lom turm ush 
tarzini shakllantirish;
- Qizlarda o'zbek milliy urf-odatlariga xos va mos bo'lgan qadriyatlardan 
iffat, hayo, nazokat, latofat, ibo tushunchalarini tarkib toptirish;
- Bolani sog'lom qilib tarbiyalash va ularda kerakli bo'lgan odat va 
m alakalarni tarkib toptirishga o'rgatish;
- Y igitlarni m ard, g'u ru rli, oilani b oshqara oladigan, ota-onasiga, 
bolalariga m ehribon bo'lish hissida tarbiyalash;
- Y o sh la rn i z a ra rli o d a tla r b o 'lg a n tam a k i, nos chekish, sp irtli 
ichimliklar va giyohvand m oddalarni iste’mol qilishga qarshi tarbiyalash;
- H om iladorlik va tug 'ruq paytida ona va bola salomatligini nazorat 
qilish, m ustahkam lash va saqlash;
- Bir yo sh g ach a b o 'lg a n g o 'd a k la r salo m atlig in i n a z o ra t qilish, 
m ustahkam lash va saqlash;
- Bir yoshdan olti yoshgacha b o 'lg an davrda bolalar salom atligini 
m ustahkam lash va tarbiyalashni to 'g 'ri ta ’minlash;
5
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- N og iron bolalarni davlat to m o nidan him oyalashni kuchaytirish, 
ularni jam iy a tiling to ia q o n li a ’zolariga aylanishiga shart-sharoit yaratish;
- O 'z b e k is to n R e s p u b lik a s i h u k u m a tin in g o n a lik va b o la lik n i 
m uhofaza qilish bo'yicha q aror va buyruqlarini talabalar ongiga yetkazish.