G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Faol holati
Tinch holati
Mudrash holati
Yengil uyqu holati
Chuqur uyqu holati
Paroksal holati
8-rasm. 
Uyqu va bedorlikning turli holatlarida EEGning k o ‘rinishi
98
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va ular uyquning boshqaruvida talam us, gipotalam us va retikulyar 
formatsiyalar asosiy rol o'ynashini ko'rsatdi. Gipotalamus va talamuslarda 
uyqu m arkazlarining qitiqlanishi uyqu holatini keltirib chiqaradi. 
Retikulyar formatsiyada esa, aksincha, bedorlik holatini ushlab turuvchi 
markazlarning borligi aniqlanadi.
Hozirgi vaqtda bosh miyaning sopi qismida uxlash va bedorlikka ta ’sir 
etuvchi tuzilm alar borligi isbotlangan. Bedorlikni saqlash retikulyar 
formatsiya hujayralarining ishiga bog'liq. Uyqu hosil bo'lishi oldingi 
miyaning b a ’zal qismi, talamus, retikulyar formatsiya tuzilm alariga 
bog'liq, bular uyqu markazlari deb ham yuritiladi. Uyqu markazlari 
shikastlansa, odam chuqur uyquga ketadi.
Uyquni boshqaruvchi nerv va gumoral mexanizmlar o'zaro aloqada 
bo'ladi. Bosh miyada uyqu va bedorlik holatida funksional farqni bosh 
miyaning EEG da ko'rish mumkin (8-rasm). Elektroentsefalogrammada 
(EEG) bosh miyaning elektr faolligi uyg'oqlik holatidan uyquga o'tish 
davrida 4 ta bosqichning borligini ko'rsatadi, bular tenglashtiruvchi, 
paradoksal, ultraparodoksal va tormozlanuvchi bosqichlardir. Chuqur 
uyqu vaqtida EEG da to'lqinlar chastotasi kamayadi (1 soniyada 4-5 
to'lqinlar), uyqu qanchalik kuchli bo'lsa, EEG dagi to'lqinlar chastotasi 
shunchalik kam bo'ladi. Uyqu vaqtida har 1-1,5 soatda tez chastotali 
to'lqinlarning paydo bo'lishi kuzatiladi. Yuqori chastotali bedorlik 
holatiga xos potensiallar kuzatilgan paytda qon bosimining ortishi, ko'z 
olmasining harakati, yurak urishi va nafas olish tezlashishi mumkin. Bu 
holatda uyg'otilgan odamlarning 80-90% i tush ko'rayotganligini aytgan. 
Bu vaqtda odamni uyqudan uyg'otish boshqa paytga nisbatan qiyin. Bu 
holat parodoksal uyqu holati yoki tez uyqu ham deyiladi va uyqu 
davomida bir necha marta tez uyqu holati 3-4 daqiqagacha davom etadi. 
Demak, kechki uyqu ikkita almashinib turadigan holatlardan iborat -
tez uyqu va sekin uyqu. K atta odamlarda tez uyqu umumiy uyquning 
25% ini tashkil qiladi, bolalarda esa undan ham ko‘p (8-rasm).
Odam o'rta hisobda bir sutkada 8 soat uxlaydi. 4-5 kun uxlamasdan 
yurishi mumkin, lekin keyinchalik u toliqib, hatto yurib ketayotganida 
ham uxlab qoladi. Bir necha kun uxlam aslik b a ’zan nerv, ruhiy 
kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Uyqu vaqtida miyanig shartli 
reflekslari faoliyati tormozlanadi, yurak qisqarishlari va nafas olishi 
siyraklashadi, qon bosimi oshadi yoki tushadi, siydik hosil b o ‘lishi 
susayadi, tana harorati bir oz pasayadi. Muskullar bo'shashib, qovoqlarni
99
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yumadigan muskullar, ko'z qorachig'i, to 'g 'ri ichak muskullari tonusi 
ortadi.
Chaqaloqlar 16-18 soat, kichik maktab yoshidagi bolalar 13-14 soat, 
7 yashar bolalar 11,5-12 soat, 12 yashar bolalar 10 soat, 13 yashar bolalr 
9,5 soat va 17-18 yoshli o'simirlar 8-8,5 soat uxlashi kerak. Odam bir 
maromdagi alia, soatning chiqillashi, suvning tomchilashi va shivirlab 
yoqayotgan yomg'ir ta ’sirida mudrab, so'ngra uyquga ketadi.
Uyquni to'liq tormozlanish deb bo'lmaydi, zero odam uxlayotganda 
nafas olish, yurak qisqarishlari va boshqa organlarning nerv markazlari 
ishlab turadi. Miya po'stlog'ida ham barcha markazlar tormozlanmaydi. 
Bu nerv markazlarini Pavlov «qorovul» markazlar deb nomlaydi. Uxlab 
yotgan ona birorta tovushdan uyg'onmasligi mumkin, lekin bolasi bir oz 
bezovtalanganda darrov uyg'onadi. Demak, «qorovul» nerv markazlari 
qo'zg'alishi o'ziga xos xususiyatga ega.