|
Harakatlantiruvchi reaktsiya tezkorligini tarbiyalash metodikasi. Oddiy
reaktsiya tezkorligini tarbiyalash. Harakatlantiruvchi reaktsiya tezligi ta'sirga javob
berishning latent vaqti bilan belgilanadi. Reaktsiyalar oddiy va murakkab bo’ladi.
Oddiy reaktsiya oldindan ma'lum bo’lgan (to’satdan paydo bo’ladigan) signalga
ilgaridan ma'lum bo’lgan harakat bilan javob berishdir. Bunga yugurishda start
olish, pistoletdan siluetlarga qarab tezkor otish va boshqaar misol bo’la oladi.
Reaktsiyalarning qolgan barcha tiplari murakkab reaktsiyalardir.
Harakatlantiruvchi reaktsiyaning tezkorligi katta amaliy ahamiyatga ega.
Hayotda biror bir signalga daqimal vaqt ichida javob berish talab qilinadigan
hodisalar tez-tez uchrab turadi. Masalan, hozirgi zamon texnikasi ko’pchilik
hollarda tez reaktsiya bo’lishiga yuqori talablar qo’yadi.
Tezkorlikning juda ko’p o’tishi (boshqa biror harakatga o’tishi) oddiy
reaktsiyalar uchun xarakterlidir: ayrim vaziyatlarda tezda biror qarorga keluvchi
kishilar boshqa sharoitlarda ham tezroq biror fikrga keladilar. Tez bajariladigan
xilma-xil mashqlar bilan shug’ullannsh oddiy reaktsiya tezkorligini yaxshilaydi.
Biroq teskari yo’nalishda ko’chish sodir bo’lmaydi: reaktsiya tezkorligiga doir
mashqlar amalda harakatlarning tezligiga ta'sir etmaydi.
Harakatlantiruvchi reaktsiya tezkorligini anchagina yaxshilash g’oyat
murakkab vazifadir.
Aslida gap sekundning yuzdan, ba'zida esa o’ndan bir bo’lagini yutish
to’g’risida bormoqda. Ko’rib harakat qilish reaktsiyasi vaqti sport bilan
shug’ullanmaydigan kishilarda o’rtacha 0,25 sek. ga teng bo’lib, 0,25 sek. dan 0,35
33
sek. o’rtasida o’zgarib turadi. Sportchilarda bu vaqt kamroq — 0,15—0,20 sek.,
ba'zilarda esa 0,10—0,12 sek. ga teng. Tovush signaliga reaktsiya ko’rsatish vaqti
odatda birmuncha kamroq bo’ladi: mashq qilmagan kishilarda taxdaqan 0,17—
0,27; xalqaro toifadagi ba'zi bir sprinterlarda esa 0,05—0,07 sek. ga teng (Leuvil).
Ko’p hollarda (masalan, faqat umumiy jismoniy tayyorgarlik mashg’ulotlarida)
harakat reaktsiyasi tezkorligining rivojlanishiga maxsus mashqlar orqali ta'sir
etishning zarurati qolmaydi, bunda tezkorlik reaktsiyasi tezlik mashqlariga doir
mashg’ulotlardan ko’chgani hisobiga yaxshilanishining o’zi yetarli bo’ladi. Bu
ma'noda xilma-xil harakatli o’yinlar va sport o’yinlari (bular orasida basketbol
alohida ahamiyatga ega) ayniqsa qimmatlidir.
Oddiy reaktsiya tezkorligini tarbiyalashda bir necha metodlardan foydalaniladi.
Bulardan eng ko’p tarqalgani to’satdan paydo bo’ladigan signalga yoki tevarak-
atrofdagi vaziyatning o’zgarishiga qayta, mumkin qadar tezroq, reaktsiya
ko’rsatish metodidir. Misollar: yugurishda past start olishni qayta bajarish,
o’qituvchining signaliga binoan harakat yo’nalishini o’zgartirish, boksda
raqibining avvaldan ma'lum bo’lgan hujum zarbiga javoban himoyalanish va
hokazo. Bu metod yangi shug’ullanuvchilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarda
tez orada ijobiy natijalar ko’rsatadi. Afsuski, shundan keyin reaktsiya tezkorligi
stabillashib qoladi va uning yaxshilanishi ancha qiyin bo’ladi.
Reaktsiya
tezkorligi
katta ahamiyatga ega bo’lgan hollarda uni
takomillashtirish uchun maxsus metodikalardan foydalaniladi. Bu metodikalardan
biri — analitik yondashish metodikasi — resaktsiya tezkorligini yengillashtirilgan
sharoitlarda va undan keyingi harakat tezligini ayrim-ayrim takomillashtirishdan
iboratdir. Masalan, yengil atletika yugurishlarida past startdagi reaktsiya vaqti
boshlang’ich harakatni bajarish qiyin bo’lganligi uchun birmuncha cho’zilib
ketadi. Chunki sprinterning qo’liga anchagina og’irlik (bosim) ta'sir qiladi, shu
sababli uni tayanchdan tez olish ancha qiyin. Bunday vaqtlarda start signaliga
binoan qilinadigan harakatlardagi reaktsiya tezkorligini oshirish yuzasidan alohida
(masalan, qo’llarni biror bir buyumga tirab turib, yuqori start olgan holatda) hamda
34
start signalisiz boshlang’ich harakat tezligini oshirish yuzasidan alohida mashq
qilish foydalidir. Bunday analitik yondashish yaxshi natijalar beradi.
Boshqa metodika — uni shartli ravishda «sensomotor metodika» deb
ataymiz—reaktsiya tezkorligi bilan sekundning o’ndan bir va hatto yuzdan bir
bo’lagigacha qisqa muddatli intervallarni farq qila bilish qobiliyatining mustahkam
aloqasiga asoslangan.Vaqt mikrointervallarini yaxshi idrok qiluvchi kishilarda
odatda reaktsiya tezkorligi yuqori bo’ladi. Bu holda metodika vaqtni juda aniq
idrok qilish qobiliyatini o’stirishga va buning yordamida reaktsiya tezkorligini
oshirishga qaratilgan bo’lishi kerak.
Mashq uch bosqichda olib boriladi:
- Birinchi bosqichda shug’ullanuvchilar signalga maksimal tezlikda reaktsiya
ko’rsatishga intilib harakat qiladilar (masalan, startdan 5 m gacha otilib borish).
har bir urinishdan so’ng o’qituvchi shug’ullanuvchiga uning ko’rsatgan vaqtini
ma'lum qiladi.
- Ikkinchi bosqichda ham reaktsiya va undan keyingi harakatlar eng katta
tezlikda bajariladi. Lekin bu gal o’qituvchi o’quvchidan uning fikricha harakatni
qancha vaqtda bajarganligini so’raydi. Shundan so’ng unga mashqni bajarishdagi
haqiqiy vaqt ma'lum qilinadi. Mashqni bajarishdagi haqiqiy vaqt bilan o’zi his
qilgan vaqtni doimo taqqoslab borish vaqtni aniq idrok qilishni takomillashtiradi.
- Uchinchi bosqichda shug’ullanuvchiga topshiriqlarni oldindan belgilangan
xilma-xil tezlikda bajarish tavsiya etiladi. Natijada u reaktsiya tezkorligini bemalol
boshqarishga o’rganadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
