|
8.4.Pullar va qimmatli qog`ozlar – fuqarolik huquqining obyekti sifatida
Pul ham fuqarolik huquqining obyektidir. Pul mamlakatning xo`jalik hayotida, xususan savdoda katta ahamiyatga ega. Pul o`zining uzoq davom etgan tadrijiy rivojlanishida, mol-hol, zaytun yog`i, oltin va kumush yombisi ko`rinishidagi ayirboshlash vositalaridan hozirgi elektron pullarga, kredit kartochkalariga qadar bo`lgan yo`lni bosib o`tdi. Pul bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim qurollaridan biri hisoblanadi.
Mustaqil davlatning asosiy atributlaridan biri – bu uning milliy valutasidir. Shu borada mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning gultoji O`zbekiston Respublikasining milliy valutasi – so`mni muomalaga kiritish bo`ldi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 16 iyundagi “O`zbekiston Respublikasining milliy valutasini muomalaga kiritish to`g`risida”gi Farmoni bilan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122-moddasiga, “O`zbekiston Respublikasi Davlat Mustaqilligining Asoslari to`g`risida”gi Qonunning 11-moddasiga va O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993 yil 3 sentabrdagi 952-XII son qaroriga muvofiq 1994 yilning 1 iyulidan boshlab O`zbekiston Respublikasining hududida 1000 so`m pul kuponga bir “So`m” nisbati bilan O`zbekiston Respublikasining milliy valutasi – “So`m” muomalaga kiritildi.
O`zbekiston Respublikasining milliy valutasi – “So`m” O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qiymati 1,3,5,10,25,50, 100,200,500,1000 so`m bo`lgan bank qog`oz pullar “banknotalar” va 1,3,5,10,20,50 “Tiyin”, 1,5,10,25,50 so`m bo`lgan metall tanga-chaqalar holida naqd pul muomalasiga chiqarildi.
Mazkur Farmonning 4-bandiga muvofiq 1994 yilning 1 iyulidan boshlab O`zbekiston Respublikasi hududida “So`m” mulkchilik shaklidan qat'i nazar qonuniy to`lov vositasi hisoblanadi.
“So`m”lar va “Tiyin”lar O`zbekiston Respublikasi hududida mulkchilik shakllaridan qat'i nazar, hamma jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan barcha turdagi to`lovlarga, shuningdek banklar tomonidan omonatlar va hisob varaqlariga qo`shib qo`yish uchun hech qanday cheklovlarsiz qabul qilinishi majburiydir.
O`zbekiston Respublikasi hududida milliy valuta – ”So`m” bilan bir qatorda erkin muomaladagi valutada to`lov vositasi sifatida belgilangan tartibda foydalanishga ruxsat berildi3.
O`zbekiston Respublikasi hududida amalga kiritilgan pul muomalasini mustahkamlash maqsadida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qator qarorlar qabul qildi. 1994 yil 12 iyuldagi “Muomaladagi naqd pullarni kamaytirishga oid chora-tadbirlar to`g`risida”4 gi va 1994 yil 23 iyuldagi “O`zbekiston Respublikasi milliy valutasining ichki erkin almashinuvini ta'minlashga oid chora-tadbirlar to`g`risida”ги5 qarorlar shular jumlasidandir.
Pullar jismoniy alomatlari bilan belgilangan ashyolar qatorida bo`lib, pul belgilarining soni bo`yicha hisoblanmay, balki bu belgilarda ko`rsatilgan summalarga qarab hisoblanadi.
Pul har xil bitimlarning, masalan, oldi-sotdi, qarz va boshqa bitimlarning predmeti bo`lib, xalq xo`jaligida, shuningdek, fuqarolik huquqiy munosabatlarda muhim ahamiyatga ega.
Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek, “Milliy iftixor, davlat mustaqilligining ramzi, suveren davlatga xos belgidir. Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir”6.
Pul (valuta), valuta qimmatliklari to`g`risidagi qoida FKning 94-95-moddalarida berilgan.Q
immatli qog`ozlar Fuqarolik kodeksining 96-moddasida ko`rsatilganidek, mulkiy huquqlarni belgilangan shaklga va majburiy rekvizitlarga amal qilgan holda tasdiqlovchi hujjatlardir.Q
immatli qog`ozlar boshqa shaxsga berilishi bilan ular tomonidan tasdiqlanadigan hamma huquqlar ham o`sha shaxsga o`tadi.Q
immatli qog`ozlar jumlasiga FKning 96-moddasi 2-bandida ko`rsatilganidek, obligatsiya, veksel7, chek, depozit va jamg`arma sertifikatlari, bankning taqdim qiluvchiga pul beriladigan jamg`arma daftarchasi, konosament, aksiya hamda qonun hujjatlari bilan qimmatli qog`ozlar jumlasiga kiritilgan boshqa hujjatlar kiradi.
Aksiyalar, obligatsiyalar va xazina majburiyatlarida aks ettiriladigan rekvizitlarni O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, depozit sertifikatlari va veksellarda aks ettiriladigan rekvizitlarni esa O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilaydi. Qimmatli qog`ozlar egasi yozilgan yoki taqdim etuvchiga deb nomlangan turlari mavjud bo`lib, bu qimmatli qog`ozning o`zida ko`rsatiladi.
Qimmatli qog`ozlar muomalasi deganda, O`zbekiston Respublikasida ularni sotib olish va sotish, shuningdek respublika qonunlarida nazarda tutilgan, qimmatli qog`ozlar egasi almashinuviga olib keladigan boshqa harakatlar tushuniladi.
O`zbekiston Respublikasi hududida qimmatli qog`ozlarni (depozit sertifikatlari va veksellardan tashqari) muomalaga chiqarish va ularni ro`yxatdan o`tkazish qoidalarini O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tasdiqlaydi. Davlat ro`yxatidan o`tkazilgan hamda belgilangan tartibda ro`yxat raqamini olgan qimmatli qog`ozlarninggina O`zbekiston Respublikasi hududida chiqarilishi va muomalada bo`lishiga yo`l qo`yiladi. Davlat ro`yxatidan o`tkazilmagan qimmatli qog`ozlarni chiqarish g`ayriqonuniy hisoblanadi. Bu ularni hamda mazkur qimmatli qog`ozlarni sotishdan tushgan pulning olib qo`yilishi va boy berilgan naf qoplanishini hisobga olgan holda investorlarga qaytarib berilishiga sabab bo`ladi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 26 martda qimmatli qog`ozlar bozorining ishlash samaradorligini oshirish va uni davlat yo`li bilan tartibga solish, uning qatnashchilari faoliyatini muvofiqlashtirish, sarmoyadorlarning huquq va manfaatlarini ishonchli himoya qilish maqsadida chiqarilgan “O`zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo`mitasi huzuridagi qimmatli qog`ozlar bozori ishlashini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazini tashkil etish to`g`risida”ги8 farmonini qimmatli qog`ozlar bozorini shakllantirish, rivojlantirish, nazorat qilish va tartibga solish sohasida davlat siyosatini amalga oshirishda qimmatli qog`ozlar bilan bo`ladigan munosabatlarni yanada rivojlantirishga qaratilgan “Qimmatli qog`ozlar bozorining faoliyat ko`rsatish mexanizmi to`g`risida” 1996 yil 25 aprelda O`zbekiston Respublikasining qonuni va boshqa qonun hujjatlari O`zbekiston Respublikasining bosqichma-bosqich bozor munosabatlariga o`tishda qimmatli qog`ozlar bilan bo`ladigan munosabatlarning huquqiy mexanizmini ta'minlashda muhim ahamiyatga egadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
