Fuqaro himoyasi

Tog' jinslarining nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv saqlash omborlarining buzilishi oqibatida.

Kuchli yomgir yog'ishi natijasida suvlaming sathi keskin koMarilib. daiyo, ko'llarga sig'maydi va natijada ekin maydonlami, turar-joylami. yo'llami suv bosadi va ulami izdan chiqaradi. Bulardan tashqari. elektr energiya. aloqa uzatkichlar. meliorativ tizimlar ishdan chiqadi, chorva mollari, qishloq xo'jalik ekinlari vo'q bo iib ketadi, xom ashyolar. yoqil- g'l, oziq-ovqatiar, mineral o'g'itlar va boshqalar yaroqsiz holga keladi yoki yo'q bo'Iib ketadi. Shular natijasida juda katta moddiy zarar ko'ri- lib, insoniar o'limi bo'Iishi mumkin.
Suv toshqini ofati turli joylarida, jumladan, O'zbekistonda ham tez- tez boMib turadi. Masalan, 1991-95-yillarda ko'pgina viloyatlarda Xorazm. Buxoro, Surxondaryo, Qashqadaryo. Jizzax, Sirdaiyo va bosh­qa joylarda juda katta ekin maydonlari suv ostida qolib, oqibatda katta miqdorda moddiy zarar ko rildi. Jumladan. 750 ming ga. paxta. 28 ming ga. poliz, 20 ming gektar mevazorlar. shuningdek 21 ming turar joy bi- nolari, 100 dan ortiq bolalar bog'chalari va maktablar. 250 km avlomo- bil yo'llari. 113 ta ko‘priklar va 200 km dan ortiq sug'orish mshoatlari yaroqsiz holatga keldi.
Kuchli yomg'ir yog'ishi oqibatida suv toshqini 1993. 1994. 1995. 2000, 2001-yillarda Yevropa davlatlarida ham kuzatilib, bunda nafaqat moddiy zarar, balki hisoblab bo'lmaydigan ma'naviv zarar - insonlar o'limi yuz bergan. Masalan, 1987-yilda Gruzivada 3 l-dekabrdan 1-yan- varga o'tar kechasi uzoq vaqt voqqan yomg ir va qor natijasida (qoming qalinligi 4-5 m tashkil etgan) suv toshqini bo'Iib. bunda ko'p odamlar halok bo'tdilar va turli darajada jarohat oldilar. Suv toshqini oqibatida 200 kv km may don suv ostida qoldi: shulardan 4400 turar joylar, 16 km temir vol. 1800 km aviomobil yo'li. 200 km elektr tarmoqlari tamoman izdan chiqdi. Falokatdan korilgan moddiy zarar o’sha davrda 300 mln rublni tashkil etdi.
2009-vil oktyabr oyida Filippinda yomg’iming surunkali yog'ishi kiichli suv toshqmlanni yuzaga keltirib hududiami. yashash va ish joyla- nm. ko'priklami va yoll ami vayronaga aylantirdi. Bu ham yelmaganday namgarchilikning xaddan tashqari yuqori bo’lishi oqibatida tog’ oldi joylarida ko’chkilar yuz berdi. Bu ofatdan 2.5 mln odamlar zarar ko’rib. xavfli hududlardan 30 ming aholi xavfsiz hududlarga evakuatsiya qilmdi va ko nlgan moddiy zarar miqyosi bir necha 10 mln. AQSH dollinni tash­kil qildi. Shuningdek. 2009-vilda Turkiyaning 15 mln. aholisi bo’lgan Istambul shahrida tinimsiz voqqan yomgir. 2m. balandlikdagi suv tosh- qinini vuzaga keltirib, minglab uylami, yoilami vayronaga aylantirdi.
Daiyolardagi suvning oqimiga teskari yo’naiishda esadigan kuchii shamol ham suni sathini ko’tarib uuboradi va nalijada suv toshqini yuz beradi. Bu xildagi toshqin Sankt-Peterburgdagi Neva darvosida kuza­tilgan. 1997-yiI noyabrda Vyetnamda ham juda kuchii shamol oqibatida suv toshqini bo'lib. katta miqyosdagi uy jovlar. moddiy resurslar suv tagida qolib, ko’plab odamlar halok bo’lishgan.
Oqar daryolarda suvlaming sathida muzliklar hosil bo'lishi va bu muzliklar vig’ilib suvnmg oqimiga qarshi to'siqlar (to’g'on) hosil qilishi natijasida ham suv toshqini ro'y beradi. Bu xildagi toshqin 1992-yilda Qoraqalpog'iston Respublikasida Amudaryo oqib o’tadigan uchta hu­dudda kuzatilgan. Bu ofatning oldini olish uchun hamma choralar baja- rila bordi va oxir-oqibatda harbiy sainolyotlar yordamida to'siq bo'lib turgan muz to'g'onlari portlatish yo‘li bilan yo’q qilindi. Bu ofat nati­jasida Bo’zatov tumanining ko’pgina verlari vayronaga aylanib. elektr tokini o'tkazuvchf manbalar. texnikalar ishdan chiqdi. Aspantoy. Por- litov. Qiziljar va Aliovul punktlariga olib boruvchi yo‘llami suv bosishi oqibatida aloqadan uzilib qoldi. Ofat oqibatlarini bartaraf qilishda 3200 dan ortiq aholi, 3026 bosh qora-mollar xavfsiz joylarga ko chirildi va Porhtov. Qiziljar va Aliovullarga boradigan 26 km yo’llar ta'mirlandi. Bu ofatdan ko’nlgan moddiy zarar yuz million so'tnni tashkil qilgan. Bunday holatlardam suv toshqinlari dunvo miqvosida juda tez-tez bo'lib luradi.
Suv toshqini kanallar va suv saqlaydigan omborlaming turli sabab- larga ko'ra ishdan chiqishi oqibatida ham kuzalilishi mumkin Umuman kanallar, suv omborxonalari - suv energetikasi, mshootlari suv yo'IIari hamda suviung o zidan foydalanish maqsadida quriladi. Hozirgi kunda MDH davlatlarida suv sigimi 1 mln. litrdan ortiq bo'Igan suv omborlari mingga yaqin bo’lib. ulaming suv sathi 116000 km² ga teng. Xuddi shunga o'xshash O'zbekistonda ham 54 la suv saqlaydigan omborxona- lar qunlgan, ulardan 10 tasi qo'shm Respublikalari chegarasida joylash- gan Jumladan, Qayroqqum, Rogun, (Tojikiston). Tuyamo'ym (Turkma- niston), Taxtagul (Qirgiziston), Chordarya (Qozoqiston) va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin.