Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

10. GIDROTERMAL KONLARINING HOSIL BO‘LISH JARAYONLARI 
 
«Gidrotermal» tushunchasi grekcha so‘zdan (gidro-suv; termos-harorat, 
terperatura) olingan bo‘lib, «issiq suv» ma’nosiga ega bo‘lganiga qaramay, 
geologiyada «issiq kimyoviy eritmalar» tushunchasini beradi. Ma’lumki, 
postmagmatik suyuqliklar magmatik jinslardan ajralgan paytlarida gaz holatiga ega 
bo‘lib, ularning temperaturasi, geologiyada qabul qilingan kritik temperaturadan 
yuqori bo‘ladi. Keyinchalik ular, nisbatan sovuq bo‘lgan tog‘ jinslaridagi o‘zgargan 
zonalar va g‘ovaklar orasida siljishi natijasida, o‘z haroratlarini pasaytira boradilar. 
400
o
S chegarasida pasayganda, gaz holatlarini yo‘qotib, eritma holatiga o‘tadi. Aynan 
shunday suyuqliklarni gidrotermal eritmalar deb ataladi. Bunday eritmalar murakkab 
tarkibga ega bo‘lib, ularning asosini suvdan tashqari, turli ruda komponentlari ham 
tashkil etadi. Gidrotermal eritmalar temperatura va bosimdan tashqari, kimyoviy 
aktivlikka ham xosdir. Bu eritmalar o‘z yo‘llarida turli tog‘ jinslari bilan kimyoviy 
reaksiyalarga kirishib, natijada bir xil komponentlarni tashlab,yoki tog‘ jinslaridan 
o‘zlashtirib olgan komponentlarga boyib, o‘z xususiyatlari va tarkiblarini o‘zgartiradi. 
Bu hodisalar gidrotermal eritmalarni 400
o
S dan 50
o
S gacha bo‘lgan temperatura 
oralig‘ida sodir bo‘ladi. Ushbu eritmalar tog‘ jinslari orasidan o‘tish jarayonida turli 
rudalar to‘plamlarini va foydali qazilma konlarini hosil qilishi mumkin.
Gidrotermal konlari tabiatda juda ko‘p tarqalgan bo‘lib, katta nazariy va amaliy 
ahamiyatiga ega. Ulardan hozirgi vaqtda qora (Fe, Mn, Co, Ni, W, Mo), rangli (Cu, 
Pb, Zn, Sn, As, Bi, Hg-Sb), asl (Au, Ag), radioktiv (U) metallar, siyrak elementlar va 
metall emas foydali qazilmalar – flyuorit, barit, lal, kvars, magnezit, asbest va boshqa 
minerallar qazib olinmokda.

---

54 
Gidrotermal konlarini hosil qiluvchi eritmalar turli chuqurliklarda hosil 
bo‘ladigan ikki xil magmatik jinslar bilan bog‘lik bo‘lgan gidrotermal konlarga 
bo‘linadi. 1 kmdan 5 – 7 kmgacha bo‘lgan chuqurlikda joylashgan granitoidlar 
plutonlar bilan bog‘liq bo‘lgan plutonogen gidrotermal konlari va er ustidan boshlab, 
1 kmgacha chuqurliklarda joylashgan vulqon yoki subvulqon deb ataluvchi magmatik 
jinslari bilan bog‘lik bo‘lgan vulkonogen gidrotermal konlari.
Har ikki xil kon hosil qiluvchi gidrotermal eritmalarningharorat va 
bosimlarining pasayishi va ulardan ajralayotgan turli harorat oraliqlarida yuzaga 
keladigan minerallar uyushmalariga qarab 3 turga bo‘linadi: 
1. YUqori haroratli gidrotermal konlari (400
o
–300
o
S). 
2. O‘rta haroratli gidrotermal konlari (300
o
– 200
o
S). 
3. Past haroratli gidrotermal konlari (200
o
– 50
o
S).