Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

Tipomorf minerallar
– geologik va fizik-kimyoviy sharoitlarni aniqlashga 
xizmat qiluvchi tipik (tafsivli) minerallar. 

---

91 
16. CHO‘KINDI (CHO‘KMA) KONLARINING 
HOSIL BO‘LISH JARAYONLARI 
 
CHo‘kindi konlar
–daryo va suv havzalari tubida cho‘kindi yig‘ilishi 
jarayonida shakllangan foydali qazilma yotqiziqlari. Paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra 
daryo, botqoq, ko‘l, dengiz va okean
cho‘kindi konlariga bo‘linadi. O‘z o‘rnida, 
dengiz va okean cho‘kindi konlari 
platforma va geosinklinal
cho‘kindi konlariga 
ajratiladi. Dengizda hosil bo‘lgan cho‘kindi konlar katta o‘lchamli bo‘lib, o‘nlab km 
ga, qatlam svitalari esa yuzlab kmga cho‘ziladi. CHo‘kindi hosil qilish xarakteriga 
qarab cho‘kindi konlar mexanik (qum,tuproq va boshqalar), kimyoviy (tuz, temir va 
marganets rudasi), biokimyoviy (neft, ko‘mir va boshqalar) va vulkanogen cho‘kindi 
konlarga ajratiladi. 
CHo‘kindi konlarning fizik-kimyoviy va geologik sharoitlarda shakllanishi 
cho‘kindi tog‘ jinslarining shakllanishi bilan umumiy holda bog‘liq. CHo‘kindi konlar 
tog‘ jinslariga muvofiq holda yotadi, odatda qat’iy ma’lum bir stratigrafik holatni 
egallaydi va qatlam yoki tekis linzalar shaklida bo‘ladi. Bunday konlar ba’zan 
metamorfizm 
(tog‘ jinslarini turli darajada, ba’zan butkul o‘zgartirib yuboradigan 
jarayonlar majmuasi bo‘lib, asosan uch omil (faktor) bilan bog‘liq – harorat, bosim, 
moddalarning kimyoviy harakati) 
va deformatsiyaga
(tektonik kuchlar ta’sirida tog‘ 
jinslarida shakl va miqdorning o‘zgarishi) uchraydi va ancha murakkab belgilar 
(qiyofa) hosil qiladi. Ayrim qatlamlar o‘nlab km ga cho‘ziladi, ularning qalinligi esa 
500 m ga etadi. 
CHo‘kindi konlarda minerallarning 3 xil gruppasi uchraydi: 
1. Nurash jarayoniga chidamli minerallar (kvars, rutil, ba’zan dala shpatlari, 
piroksenlar, amfibollar, slyudalar va boshqalar). 
2. Kimyoviy nurash mahsulotlari (kaolin, montmorillonit, suvli slyudalar, opal, 
temir va marganetsning suvli oksidlari va boshqalar). 
3. YAngi cho‘kindi hosilalar (karbonatlar, tuzlar, fosfatlar, ruda minerallari, 
kremniyli mahsulotlar, vodorod sulfidli birikmalar va boshqalar). 

---

92 
CHo‘kindi konlar yirik sanoat ahamiyatiga ega bo‘lib, ularga hamma yonuvchi 
foydali qazilmalar (neft, tabiiy gaz, ko‘mir, yonuvchi slanetslar), temir, marganey, 
alyuminiy rudalarining ayrim turlari, shuningdek, rangli va nodir metallar (uran, mis, 
vanadiy va boshqalar) konlari kiradi. CHo‘kindi konlar orasida qurilish materiallari 
(shag‘al, qum, gil, slanets, ohaktosh, bo‘r, dolomit, mergel, gips, yashma), qazilma 
tuzlar, fosforitlarning ko‘pgina konlari ma’lum.