Foydali qazilmalarni boyitish jarayonlari

58-rasm.
Ko‘mir boyitish fabrikalarida bo‘sh tog‘ jinslarini ajratish 
sxemasi: 
1 – oddiy ko‘mir konveyeri; 2 – g‘alvir; 3 – bo‘sh tog‘ jinslarini ajratish 
konveyer; 4 – maydalagich; 5 – 0-100 mm yiriklikdagi ko‘mir konveyeri 

---

213 
Mexanizatsiyalangan saralash
(radiometrik boyitish) dastlabki 
boyitish uchun hamda qora, rangli, noyob va nodir metallar rudalarini, 
olmos tarkibli va boshqa nometall foydali qazilmalarni qayta ishlashda 
asosiy va oxirigacha yetkazuvchi boyitish jarayonlari sifatida qo‘llaniladi. 
Radiometrik boyitish yordamida birqancha asosiy texnologik 
vazifalar hal qilinadi. 
1. Rudalarni (yirik bo‘laklilarni) dastlabki boyitish. Amaliyot shuni 
ko‘rsatadiki, dastlabki boyitish o‘rtacha maydalashga va keyingi qayta 
ishlashga tushadigan rudalar hajmini 20-50 % ga qisqartirish imkonini 
beradi. Bundan tashqari, bu qayta ishlanadigan xom ashyoda qimmatbaho 
komponent miqdorini oshiradi va natijada boyitmaga ushbu komponentni 
umumiy ajralishini ham oshiradi. Radiometrik boyitish uran tarkibli, 
berilliyli, oltinli rudalarni va nometall foydali qazilmalarni dastlabki 
boyitish uchun keng qo‘llaniladi. 
2. Foydali qazilmalarni alohida texnologik navlarga dastlabki 
ajratish turli sxemalar bo‘yicha olib boriladi va juda samarali hisoblanadi. 
Masalan, radiometrik boyitish misli rudani qayta ishlashda, dastlab 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri eritishga yuborish mumkin bo‘lgan yirik bo‘lakli 
qiymatdor fraksiyani va avval flotatsiyalash bilan boyitiladigan, so‘ngra 
eritiladigan kamqiymat fraksiyani ajratish imkonini beradi. 
3. Yirik bo‘lakli boyitmalarni olish. Ayrim metallurgik jarayonlar 
uchun yirik bo‘lakli dastlabki xom ashyo zarur bo‘ladi. Radiometrik 
boyitish yirik bo‘lakli temirli, xromli, marganesli boyitmalar olish 
imkonini beradi, ularni hech qanday qo‘shimcha qayta ishlashsiz eritishga 
yuborish mumkin. 
4. Boyitishning boshqa usullari bilan olingan boyitmalarni 
maromiga yetkazish, masalan, o‘ta toza kvarsli boyitmalar olish. 
Boyitishning radiometrik usullari minerallarning nurlanishni 
chiqarish, aks ettirish yoki yutish xususiyatlaridaga tafovutlarga 
asoslangan. 
Radiometrik boyitishning ikkita turi mavjud: minerallarning o‘zi 
nurlanish chiqaradigan radioaktiv rudalarni boyitish, va minerallari tabiiy 
radioaktivlikka ega bo‘lmagan noradioaktiv rudalarni boyitish. 
Birinchi holatda ajratiladigan minerallarning tabiiy nurlanish 
jadalligi ajratuvchi belgi hisoblanadi. Ikkinchi holatda birlamchi majburiy 
nurlantirish manbasi kerak bo‘ladi, va ushbu nurlanishning ajratiladigan 
minerallar bilan o‘zaro ta’sirining ikkilamchi signali jadalligi ajratuvchi 
belgi sanaladi. 
Ikkilamchi signalning jadalligi va xususiyati foydali qazilma 

---

214 
xossalariga bog‘liqdir. Nurlanishning tog‘ jinsi zarrasi orqali o‘tishini aks 
ettirgan umumiy sxema 59-rasmda keltirilgan. 
Havo-tog‘ jinsi ajralishi chegarasi uchun quyidagi tenglik 
haqqoniydir: 
F
d
= F
k
+ F
r
O‘z navbatida: F
k
= F
s
+ F
m
+ F
t
Unda F
d
= F
r
+ F
s
+ F
m
+ F
t
Agar tenglamaning ikkala qismini F
o
ga bo‘lsak, quyidagini hosil 
qilamiz: 
1= r + s + m + t 
bunda, r, s, m, t – aks ettirish, tarqatish, yutish, o‘tkazish 
koeffitsientlari. 
F
d
– dastlabki nurlanish; 
F
k
– nurlanishning tog‘ jinsiga kiruvchi 
qismi; 
F
r
– nurlanishning tog‘ jinsidan aks etuvchi 
qismi; 
F
s
– nurlanishning tog‘ jinsi tarqatuvchi 
qismi; 
F
m
– nurlanishning tog‘ jinsiga yutilgan 
qismi; 
F
t
– nurlanishning tog‘ jinsidan o‘tgan qismi.